دیوان کامل عبرت نائینی

دیوان کامل عبرت نائینی، حاوی اشعار و سروده‌های محمدعلی مصاحبی نائینی، مشهور به «عبرت نائینی» است. دیوان عبرت با تصحیح و اهتمام مجتبی برزآبادی فراهانی منتشر شده است.

ديوان کامل عبرت نائيني
پدیدآوران	نائینی، عبرت‏ (نویسنده) برز آبادي فراهاني، مجتبي ‏ (مصحح)
ناشر	سنايي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1376ش
شابک	‎964-6290-42-6
موضوع	شعر فارسی- قرن 14
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏8149‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

دیوان مشتمل بر مقدمه تحقیقی برزآبادی و اشعار عبرت به ترتیب ترکیب‌بندی در توحید، قصاید، مسمط، ترجیع‌بند، مثنوی، غزلیات، رباعیات و چند قطعه ماده تاریخ است.

گزارش محتوا

دیوان عبرت با ترکیب‌بند زیبایی در توحید آغاز شده است:

ای نام تو دل‌نشین جان‌ها		ذکر تو وظیفه زبان‌ها
ای وصف تو وجد جمله ذرات		با یاد تو اُنس اِنس و جان‌ها‏

عبرت در قصیده مهارتی خاص دارد. ناگفته نماند که در بعضی قصاید راه افراط پیموده و به ایجاز کلام توجه کمتری نشان داده است و از کلمات تکراری استفاده نموده است. عبرت به انواع شعر پارسی نظر و مهارت داشته است؛ مانند: قصیده، مسمط، مثنوی، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، غزل، رباعی، هزل، طنز، مطایبه و ماده تاریخ؛ اما شیرینی و شور و حال غزلیات او منحصر به خود اوست‏.

او در محیطی می‌زیست که بدی‌ها بر مزاج مردم غالب شده بود؛ ناگزیر تن به عزلتی سخت داده بود تا از بد حوادث در امان باشد و به هنر خود بپردازد. به همین دلیل عبرت شعر سیاسی، کم دارد؛ بااینکه میدانیم عصر عبرت عصر اشعار سیاسی بوده است و اکثر شعرا در این زمینه طبع‌آزمایی کرده‌اند. درصورتی‌که با این شعرها که می‌بینید خود را در برابر مردی وارسته و بلندنظر مشاهده می‌کنید که به‌جز نعت رسول اکرم(ص) و مدح خاندان عصمت و طهارت(ع)، به‌ویژه حضرت علی بن ابیطالب(ع)، آن بزرگوار مدح کسی را نگفته است‏.

علاقه عبرت به حضرت علی(ع) به‌قدری است که طبق آداب دراویش لقب «عارف‌علی» گرفته است‏.

در اکثر قصاید عبرت مضامین تکراری است؛ مانند:

باشد چو غنچه جیب ولی تو پر ز زر

باشد تهی عدوی تو را چون چنار دست

غزلیات عبرت بسیار دل‌چسب است. هرچند این استاد را در آن تغزلات و قصاید شیوا که اغلب با حسن بیان به مدح حضرت رسالت و خاندان عصمت به انجام می‌رسد، ابیات دل‌نشین و شعرهای بلند و متین و معانی لطیف و مضامین بدیع بسیار است، لیکن غزل‌های نمکین وی را حلاوت و ملاحتی دیگر است؛ چون در غزلیات وی زهد و قلندری و شور عشق و چاشنی عرفان چنان با دقت معنی و لطف بیان آمیخته که به حقیقت توان گفت این‌گونه غزل‌سرایی در دو سه قرن اخیر مخصوص این مرد یگانه و در این باب میان او و دیگران تفاوت از زمین تا آسمان است‏.

عشق و رندی در ازل بوده است اگر تقدیر ما		کی دگرگون گردد این تقدیر از تدبیر ما
سرنوشت ما اگر بوده است ز اول عاشقی		چیست آخر ای خردمندان دگر تقصیر ما‏

یا این ابیات:

ای دل برو مقیم در خانقاه باش		واندر طریق، پیرو مردان راه باش
تا کی چو مور بسته میان، دانه می‌کشی		یک چند کوششی کن و میر سپاه باش
تو یوسفی ز چاه طبیعت بیا برون		وانگه به مصر عشق خداوند جاه باش‏

عبرت در پاسخ به این بیت از غزلیات حافظ:

خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش

خداوندا نگه‌دار از زوالش

اصفهان را ترجیح داده، می‌سراید:

به از شیراز و وضع بی‌مثالش		هوای اصفهان و اعتدالش
نسیم خلد خیزد از جنوبش		شمیم روح آید از شمالش
ندیده اصفهان را گفت حافظ		خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش

برخی از اشعار عبرت به‌صورت ضرب‌المثل درآمده است:

ای آنکه گشته شاهانت نخجیر آن دو آهو		آهوی شیرگیرت گیرد به وعل آهو
کو آن کسی که گوید بالای چشمت ابرو		داری ز مشک چین بو، وز ماه چهارده رو ‏

در انتهای کتاب دو غزل از سروده‌های عبرت که به‌وسیله آقای سهیلی خوانساری به دست گردآورنده رسیده، ارائه شده است:

به وقت دادن جان هیچم آرزویی نیست		ولی جمال تو را دیدن آرزو دارم
به جستجوی تو عمرم گذشت و باقی عمر		که مانده است همان وقف جستجو دارم‏

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و فرهنگ لغات دیوان عبرت در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.