دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)
دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی)، مجموعه غزلیات محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری (ترشیزی)، شاعر نیمه اول قرن نهم هجری است که در زمان خود سرآمد شعرا بوده است. این دیوان توسط تقی وحیدیان کامیار، سعید خومحمدی خیرآبادی و مجتبی جوادی‌نیا تصحیح شده است. مقدمه تحقیقی اثر نیز به قلم تقی وحیدیان کامیار نوشته شده است.
| دیوان کاتبی نیشابوری (ترشیزی) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کاتبی ترشیزی، محمد بن عبدالله (نویسنده) |
| ناشر | آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى |
| مکان نشر | ايران - مشهد مقدس |
| سال نشر | مجلد1: 1382ش, |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 9ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PIR 5794 /د9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب حاوی دو بخش مقدمه و غزلیات است. مقدمه تحقیقی اثر حاوی معرفی شاعر، ویژگی‌های شعر کاتبی و معرفی نسخه‌ها و روش تصحیح اثر است. در بخش غزلیات نیز 447 غزل از کاتبی نیشابوری ارائه شده است.
گزارش محتوا
تاکنون از کاتبی یک دیوان و خمسه، یعنی پنج مثنوی به عهد ما رسیده است که همه این اشعار، کلیات شاعر را تشکیل می‌دهد. دیوان کاتبی، حاوی اشعاری در قالب‌های مختلف قصیده، غزل، قطعه، معما و فردیات می‌باشد و عدد ابیات آن با توجه به نسخه‌ای که در کتابخانه دانشگاه استانبول وجود دارد و مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته، 5846 بیت است.[۱]؛ اما در این کتاب تنها بخش غزلیات دیوان کاتبی ارائه شده است.
کتاب با ذکر شرح حال شاعر آغاز شده است. پس از آن ویژگی‌های شعر کاتبی مورد بررسی قرار گرفته است. کاتبی در نیمه دوم قرن هشتم به دنیا آمد و در نیمه اول قرن نهم درگذشته است. دکتر صفا در کتاب تاریخ ادبیات، ضمن بحث از نابسامانی نثر و شعر و کم‌مایگی پارسی‌گویان این دوره می‌نویسد: «از مسائل دیگری که مسلماً در سستی زبان فارسی در آثار ادبی این دوران مؤثر افتاده آن است که استادان زبان فارسی که می‌بایست مربی شاعران و نویسندگان جدید باشند، به‌تدریج از میان رفتند و در نتیجه کار شعر و نثر به دست کسانی افتاد که بهره آنان از فنون ادب کم بود»[۲].
به‌هرحال در این دوران که شعر فارسی در دست کم‌مایگان نه‌تنها اعتلا نیافت، بلکه به ضعف و تقلید گرایید، تنها کاتبی نیشابوری بود که گرد تقلید نگشت و ابداعات ذهن خود را در قالب غزل ادامه داد. غزلیاتی که به گفته دکتر صفا لطیف و آبدار است و با تکیه بر معانی بلند عارفانه و تازگی‌های مضامین عاشقانه، حقاً بسیار دل‌انگیز و ماهرانه‌تر از همه انواع سخن اوست[۳].
ویژگی دیگر شعر کاتبی به گفته دکتر صفا توانایی و مهارت اعجاب‌انگیز او در خلق معانی و رعایت قواعد سخنوری حتی در مشکل‌ترین التزامات است و کاتبی را از این نظر شاید در ادب فارسی بتوان بی‌نظیر دانست؛ زیرا نه‌تنها مثنوی‌هایی سروده که تمام اشعار آنها ذوبحرین و ذوقافیتین است (مجمع البحرین و محب و محبوب) و در همه ابیات مثنوی ده باب نیز صنعت تجنیس به‌کار برده، بلکه در به‌کارگیری بعضی تکلفات و التزامهای دشوار زبانزد است.[۴].
دکتر صفا در مورد قصاید کاتبی می‌نویسد که قصاید کاتبی هم که همگی منتخب و استادانه است، بنا بر عادت شعرای زمان ما در جواب قصاید معروف شاعران پیشین ساخته شده و یا در صورت مبتکر و به قول استادان آن دوره «مخترع» بودن، تحت تأثیر مستقیم شیوه قصیده‌سرایان معروف پیش از کاتبی است.[۵].
در بین نسخه‌های خطی کتاب، نسخه مرحوم فرخ، اصل قرار گرفته و اختلاف‌های سایر نسخه‌ها با نسخه اصلی در ذیل هر غزل آورده شده است. قابل اعتمادترین نسخه پس از نسخه فرخ، نسخه ملک است که از نظر ترتیب غزلها بسیار به نسخه فرخ نزدیک است و هرگاه غزلی در نسخه اساس نبوده، از روی نسخه ملک نوشته شده است؛ به‌عنوان مثال غزل شماره 71 با مطلع:
| تو آن گلی که تو را صد هزار دستان است | زباغ عارض تو هر گلی گلستان است |
در نسخه اساس نبوده و برای تکمیل تعداد غزلها از روی نسخه ملک نوشته شده است. از نمونه‌های دیگر چنین مواردی می‌توان از افتادگی کلمه یا کلماتی در نسخه اساس یاد کرد که گاه حتی به وزن شعر هم خدشه وارد می‌کند. در این‌گونه موارد بهترین ضبط مصراع یا کلمه از روی نسخه ملک یا نسخه‌های دیگر نوشته شده است.[۶].
نکته دیگر در مورد رسم‌الخط شعرهاست که در نسخه‌های قدیمی معمولاً مشکلآفرین است. دیوان کاتبی نیز در این زمینه خالی از اشکال نبود. التباس حروف مثل «ک»، «گ»، «ج»، «چ»، «ب» و «پ»، در کلماتی همچون کشتن، گشتن، جاه، چاه، با، پا و... از جمله این مشکلات است که سعی شده با ضبط دقیق کلمه رفع شود. کاربرد شکل قدیم بعضی از واژه‌ها نیز در شعر کاتبی دیده می‌شود؛ مثل قید تمنای «کاش» که در بسیاری از موارد به‌صورت «کاج» نوشته شده است.[۷].
هنروری کاتبی نه‌تنها در قصاید و مثنوی‌های وی متجلی است، که در وادی غزل نیز مورد توجه شاعران هم‌روزگار و پس از خود شده است. غزلیات او به رسم غزل‌گویان زمانه‌اش، چون شیخ کمال خجندی، بیشتر شش و هفت بیتی است و در سادگی به زبان اهل کوی و برزن می‌ماند؛ در قطعه‌ای می‌گوید:
| جهتی هست که اکثر غزلم شش بیت است | بشنو این معنی و جز فرد جهان مشمارم | |
| پنج نیست مرا رسم ولی شش اولی | تا بدانند که در شعر یکی دینارم[۸] |
غزلهای کاتبی با این ابیات در پشیمانی از گناه و امید به رحمت و بخشش الهی آغاز شده است:
| آفاق پر صداست زکوه گناه ما | کوه گناه چند بود سنگر راه ما | |
| بودیم همچو نافه همه عمر در ختا | موی سفید بین و درون سیاه ما |
رقت عاطفه و موج احساسات نازک نیز یکی از وجهه‌های درخشش غزلیات اوست که با همان سادگی زبانی و نوعی بی‌ریایی بیانی ادا می‌شوند و این خود از علل عمده توجه و رویکرد یک شاعر نازکخیال به آثار شاعران دیگر است. تأثیرگذاری کاتبی در حوزه غزل نیز از این قاعده مستثنی نیست. وی خود، در غزلی به «سوز» سخنش اشاره می‌کند و بیت یکی از شاعران هم‌روزگارش را که به این ویژگی نظر داشته، تضمین می‌نماید[۹].
وضعیت کتاب
فهرست مختصر مباحث در ابتدای کتاب و فهرست غزلیات، با اشاره به اولین مصراع هر غزل در انتهای آن آمده است. در انتهای اثر نیز تصاویری از نسخ خطی کتاب ارائه شده است.