دایرةالمعارف فارسی

دایرةالمعارف فارسی، نخستین دایرةالمعارف عمومی فارسی است که به سرپرستی غلامحسین مصاحب، با اسلوب دایرةالمعارف‌های جدید و معتبر، تدوین شده است.

دایرة المعارف فارسی
پدیدآوران	مصاحب، غلامحسین (نويسنده)
ناشر	مؤسسه انتشارات امیر کبیر. شرکت سهامی کتابهای جیبی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1383ش
چاپ	4
شابک	‎964-303-044-x
موضوع	دایرةالمعارف‏ها و واژه‌نامه‌‎ها - فارسی - واژه‌نامه‌‎ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‎‏/‎‏م‎‏6‎‏د‎‏2 36 ‏AE‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، دایرةالمعارف (ابهام‌زدایی) را ببینید.

گزارش تفصیلی

مهم‌ترین اقدام در دانشنامه‌نگاری به شیوۀ امروزی و به تاثیر از سنت دانشنامه‌نگاری اروپایی، دايرةالمعارف فارسی است که به سریرستی غلامحسین مصاحب (١٢٨٩-١٣۵٨ ش) تدوین گردید. کار بدین صورت آغاز شد که در ١٣٣٥ مؤسسۀ انتشارات فرانكلين به پيش نهاد حسن تقى‌زاده (متوفای ١٣٢٨) درصدد برآمد كه دانشنامه‌ای عمومی و یک‌جلدی، به فارسی، براساس دانشنامۀ یک جلدی كلمبيا وایکینگ (چاپ نیویورک، ١٩۵٣) تدوین کند و سرپرستى آن را به غلامحسين مصاحب سپرد. کار در همان ابتدا از ترجمۀ مقاله‌هاى دانشنامۀ كلمبيا به ترجمه و تألیف، بیش تر تأليف مقاله‌های جدید و تحقيق در برخى موضوع‌ها (از قبيل انتخاب عناوين، ضبط تلفظ‌ها و ضبط اعلام خارجى) تبديل شد تا كمبودهاى دانشنامۀ کلمبیا و نقایصی که مقالات آن برای خوانندگان فارسی‌زبان داشت برطرف شود؛ زیرا این دانشنامه براى مخاطبان امريكايى تدوين شده بود وطبعاً نياز آن مخاطبان در نظر گرفته شده بود، نه نیاز مخاطبان ایرانی. از آنجا که تا پیش از این تاریخ، دانشنامه‌نگاری با این شیوه در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب تصمیم گرفت برای انتخاب عنوان‌ها، تنظیم مقاله‌ها، چگونگی ضبط اسامی، اعم از اشخاص و مکانها، و ضبط اصطلاحات علمی، تنظیم علامات اختصاری و ارجاعات و مواردی ديگر شيوه‌اى خاص وضع كند. شيوۀ تدوين شده محققانه و دقیق مصاحب الگویی برای دانشنامه‌نگاران پس از وی شد. جلد اول این کتاب، از حرف «الف» تا «ش» در ١٣٢٥ انتشار يافت. در ١٣٥٠، مصاحب از سرپرستی دايرةالمعارف کناره گرفت و سرپرستی جلد دوم (بخش اول) به رضا اقصى سپرده شد. جلد دوم در دو بخش تدوین شد که بخش اول از حرف «ش» تا «ل» در ١٣۵۶ انتشار یافت و بخش دوم آن، از حرف «ل» تا «ی»، پس از گذشت پانزده سال با سرمایۀ انتشارات امیرکبیر در ١٣٧٢ منتشر شد. در تدوین این اثر افراد برجستۀ بسيارى همكارى داشتند. بيش از نيمى از مقالات آن را هيئت تحريريۀ دايرةالمعارف (احمد آرام، فريدون بدره‌اى، احمد بطحايى، محمود مصاحب، مصطفى مقربى وابراهيم مُكلا) تأليف وترجمه كردند.

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های دایرةالمعارف حاضر را می‌توان در امور ذیل، خلاصه نمود:

1. در انتخاب موضوعات برای اثر حاضر، دایرةالمعارف‌های خارجی، راهنمای نویسندگان بوده است؛ با این تفاوت که جایی را که آنها برای مملکت و ملت خود و مسائل مربوط به آنها منظور داشته‌اند، نویسندگان با توجه به تاریخ و فرهنگ طولانی ایران، برای کشور خود منظور داشته‌اند و محلی را که آنها برای ممالک و ملل هم‌جوار یا مؤثر در تاریخ و فرهنگ کشور خود در نظر داشته‌اند، نویسندگان به ممالک و ملل مجاور یا مؤثر در تاریخ ایران، تخصیص داده‌اند. به‌علاوه، جنبه علمی دایرةالمعارف حاضر، از کتاب‌های مشابه فرنگی، قوی‌تر و عمیق‌تر است.
2. در این کتاب، بیش از بیست هزار مقاله در باب ممالک و ملل جهان، از ممالک و ملل باستانی گرفته تا ممالک و ملل کنونی و از اقوام متمدن گرفته تا قبایلی که هم‌اکنون در توحش به سر می‌برند و شئون مختلف زندگی و تمدن آنها از دین، فولکلور، زبان، ادب، هنر و... درج شده است.
3. بیش از دوسوم مقالات کتاب حاضر، اعم از مقالات تاریخی، جغرافیایی، علمی، ادبی، فنی، هنری و...، ترجمه از منابع خارجی است یا بر اساس آنها، تألیف شده است. دقت در ترجمه و تألیف و احتراز از اینکه کتاب با کلمات فرنگی نامأنوس پر شود، مستلزم این بوده است که جز در مورد اصطلاحات بین‌المللی، معادل‌های فارسی برای اصطلاحات خارجی ساخته شود.
4. در بیان مطالب در مدخل کتاب، جز در مواردی که مطالبی به‌عنوان مثال از دایرةالمعارف حاضر نقل می‌شود، کوشیده شده است که از سبک موجز دایرةالمعارفی که از جمله متضمن استعمال علامات اختصاری و جز آنهاست، پیروی نشود، مگر با تدریج بسیار، تا کار خواننده به سبب ناآشنایی با قراردادهای نویسندگان، دشوار نشود.
5. با اینکه عناوین کتاب، به‌ترتیب الفبایی مرتب شده است و بدین جهت، در اشاره به یک مقاله، ذکر صفحه و ستون زاید است، باز برای تسهیل کار خواننده، در مراحل اولیه، مواضع مورد استناد، با ذکر صفحه و ستون مشخص شده است.
6. دایرةالمعارف فارسی، اگرچه در هیچ‌یک از مقالات، منابع تألیف مقاله را ذکر نکرده است، به سبب رعایت اصول عملی در شیوه نگارش، از سنديت برخوردار است و یکی از مراجع معتبر به‌شمار مى‌آيد. در تأليف مقالات این اثر از بيش از هزار رساله، کتاب، دایرةالمعارف و مرجع گوناگون استفاده شده است. این کتاب همواره الگوی کار دانشنامه‌نگاران بوده و یکی از مراجع مهم به‌شمار می‌آید و ضروری است که این اثر پیوسته روزآمد شود.

منابع مقاله

1. مدخل.
2. مقدسی، مهناز، دانشنامه‌های ایرانی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول، 1384ش
3. مختاری، تارا، دانشنامه و دانشنامه‌نگاری، تاریخچه، روش‌هاو نمونه‌ها؛ زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، کتاب مرجع، 1399.