دانشنامه فاطمی

دانشنامه فاطمی مجموعه‌ای است از حوادث زندگی حضرت زهرا(س) به همراه اوصاف، فضائل و ویژگی‌های ایشان که به همت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و زیر نظر علی‌اکبر رشاد منتشرشده است. از مجموع 6 جلد این دوره از دانشنامه، سه جلد منحصراً به مباحث تاریخی، سیاسی و معنوی زندگی حضرت زهرا(س) و در باقی مجلدات، مسائل مربوط به زن و خانواده از منظر حقوقی و اجتماعی مطرح‌ شده است.

دانشنامه فاطمی
پدیدآوران	رشاد، علی‌اکبر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
ناشر	سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
سال نشر	1393 ش
موضوع	حدیث، زندگی‌نامه، زن، خانواده
زبان	فارسی

برای دیگر کاربردها، دانشنامه (ابهام‌زدایی) را ببینید.

یکی از مؤثرترین شیوه‌های تربیت، ارائه الگوهای شایسته و تأکید بر پیروی از ایشان است. به فرموده قرآن، پیامبر اعظم(ص) اسوه حسنه همه خداباوران است (احزاب: 21)؛ و فاطمه(س) استمرار اسوه حسنه است. با توجه به لزوم اسوه‌پذیری از حضرت زهرا(س) و همچنین نبود کتاب مرجعی که بتواند در بحران فکری و فرهنگی عصر حاضر، در حوزه مطالعات زنان، به تبیین مبانی حقوق و حرمت زن در اسلام با ارائه الگوی عینی زن مسلمان بپردازد، تدوین دانشنامه فاطمی(س) در دستور کار قرار گرفت.

ساختار

مباحث دانشنامه در ساختار علمی موضوعی در 118 مدخل و در دو بخش کلان ترتیب یافته است:

1. زندگی، منزلت و سیره و آثار و معارف حضرت فاطمه(س)، که بخش اصلی را با 69 مدخل در سه جلد تشکیل می‌دهد.
2. بخش ملحقات: بخش ملحقات دانشنامه، این بخش نیز در دو محور مباحث فقهی و حقوقی و مباحث اجتماعی راجع به زن و خانواده در سه جلد و 49 مقاله سامان یافته است.

گزارش محتوا

جلد اول دانشنامه فاطمی با عنوان حیات، منزلت و شخصیت فاطمی است. نخستین بخش این مجلد دیباچه‌ای از ناظرین تهیه این دانشنامه است که در آن به اهداف گردآوری و تدوین این مجموعه و معرفی ساختار علمی آن پرداخته است.

این مجلد شامل 18 مقاله است که در نگاهی کلی به بررسی زندگی حضرت زهرا(س) و منسوبین به ایشان می‌پردازد. در مقاله اول به زندگی حضرت و حوادث مربوط به تولد و وفات ایشان اشاره‌ شده و در 18 مقاله بعدی والدین، برادران و خواهران، فرزندان آن حضرت، مسائل مربوط به فدک، وصایا، شهادت و خاک‌سپاری ایشان به‌تفصیل مورد بحث قرار گرفته است.

جلد دوم این مجموعه که هم‌عنوان با جلد اول است، در 3 بخش و 28 مقاله به منزلت حضرت زهرا(س) پرداخته است.

بخش اول این جلد با عنوان مقام و فضایل حضرت، شامل 9 مقاله است که در آن به اسماء و صفات حضرت و مقام و موقعیت ایشان از نظر علم و عصمت ایشان پرداخته ‌شده است.

بخش دوم با عنوان سیره فاطمی در 8 مقاله به سیره آن بانوی گرامی در حقوق، عبادات، همسرداری، تربیت فرزند، خانه‌داری و فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی پرداخته‌ است.

در بخش سوم در 11 مقاله، مقام حضرت از ابعاد و مناظر گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. این ابعاد شامل دیدگاه‌های قرآنی، پدر گرامی ایشان حضرت رسول، همسر ایشان حضرت امیر، فرزندان ایشان و ائمه اطهار، همسران پیامبر، صحابه و تابعان، فقه اسلامی، گزارش‌های تاریخی اهل سنت و در نهایت شعر و ادبیات فارسی و عرب است و در آخرین مقاله به کتاب‌شناسی حضرت فاطمه اشاره‌ شده است.

جلد سوم از دانشنامه فاطمی به بررسی حکمت و معارف فاطمی در سه بخش و 21 مقاله می‌پردازد. بخش اول مشتمل بر 5 مقاله با عنوان منابع معارف به احادیث، خطبه‌ها، مصحف، دعاها و اشعار منسوب به ایشان به‌عنوان منابعی که از آن می‌توان ایده‌ها، نظرات و افکار آن حضرت را در حوزه مسائلی چون ایمان، انسان‌شناسی و... دریافت، معرفی می‌کند.

در بخش دوم با عنوان معارف نظری در 12 مقاله 12 حوزه‌ اصلی دین که از منابع پیش‌گفته استخراج می‌شود، بررسی‌ شده است. این حوزه‌ها شامل خداشناسی، عدل الهی، ایمان، انسان‌شناسی، نبوت، قرآن‌شناسی، امامت، شیعه، مهدویت، مرگ و برزخ، معاد، دنیا و آخرت است.

در بخش سوم با عنوان معارف عملی در 4 مقاله به اخلاق و فضایل، سیاست، عدالت و فلسفه احکام از منظر سیره و روش آن ایشان پرداخته ‌شده است.

جلد چهارم دانشنامه با عنوان زن و خانواده- مباحث حقوقی، به بهانه طرح مباحثی درباره بانوی نمونه اسلام به‌عنوان اسوه و الگو به ارائه مسائلی در حوزه زنان، اختصاص‌ یافته است. این مسائل شامل آن موضوعاتی است که ازنظر کارشناسان این حوزه، اهم مسائل زنان است.

این جلد از کتاب متشکل از 14 مقاله، از مباحث کلان نظری و فلسفی آغاز و به موارد مشخص فقهی حوزه زنان ختم می‌شود. این مجموعه با بررسی جایگاه ارزشی زنان، تفاوت‌های طبیعی دو جنس و فلسفه آن آغاز می‌شود. در ادامه به بحث‌های نظری و بررسی جنسیت در زبان قرآن و کلیات حقوق زنان در اسلام و روش پژوهش حوزه زنان پرداخته می‌شود. شش مقاله پایانی این مجموعه به بررسی مصادیقی از مباحث زنان در خصوص بلوغ، پوشش، عبادت، روابط زن و مرد، مالکیت و ارث زنان اختصاص دارد.

جلد پنجم دانشنامه فاطمی با عنوان مشابه با جلد چهارم، به ادامه طرح مباحث حقوقی در حوزه زنان پرداخته است. این مجلد شامل دو بخش کلی و 16 مقاله است.

بخش اول با عنوان مسائل زنان و مشتمل بر 5 مقاله، به مسائل مربوط به ولایت، مرجعیت، قضاوت، شهادت و قصاص و دیه زنان پرداخته است؛ مسائلی که مرجع اختلاف آراء و قضاوت‌های مختلف است.

بخش دوم به مسائل زن و خانواده پرداخته است. دامنه این مسائل از اذن ولی در ازدواج دوشیزگان تا طلاق بوده و شامل 11 مقاله است. در این بخش به اذن ولی، شروط ضمن عقد نکاح، ازدواج موقت، تعدد زوجات، سرپرستی و قوامیت، معاشرت به معروف با زنان، مهریه، نفقه، طلاق، عده و حضانت پرداخته‌ شده است.

جلد ششم دانشنامه به مباحث اجتماعی زنان و خانواده می‌پردازد. جلد پایانی دانشنامه نیز مانند سه مجلد پیشین، به دو بخش مسائل زنان و خانواده تقسیم‌ شده و شامل 19 مقاله است.

بخش اول در 11 مقاله به بررسی تغییر و تحولات زنان در حوزه شخصیتی، اخلاقی، تربیت جنسی، تربیت دینی، روابط اجتماعی، پوشش و اشتغال پرداخته و درنهایت آسیب‌شناسی تحقیقات و پژوهش‌ها زنان صورت گرفته است.

بخش دوم و در پرداخت به مسائل خانواده در 8 مقاله ارائه ‌شده است که بخشی از آن به بررسی مسائل اجتماعی چون ازدواج، تعدد زوجات، ازدواج موقت، مدیریت خانواده و طلاق اختصاص دارد که بحث حقوقی آن در جلد پنجم انجام‌ شده بود. سه مقاله دیگر نیز به بررسی مسائل اجتماعی مربوط به خانواده، همسری و مادری اختصاص داده ‌شده است.

اهداف

1. تبیین جامع و علمی تاریخ زندگانی و جایگاه الهی حضرت فاطمه(س)، به‌منظور رفع ابهامات و پاسخ‌گویی به شبهات كلامی و تاریخی و نیز روشنگری و تحلیل تحریفات و انحرافات؛
2. توصیف و تحلیل بینش، شخصیت و كنش (تعالیم، اخلاق و سیره) آن بزرگوار، به‌مثابه نمونه انسان كامل، به‌منظور ارائه الگوی عینی زن مسلمان؛
3. تبیین ماهیت، مرتبت و حرمت حقوق زن، مبانی و منزلت نهاد خانواده و حقوق و تكالیف زنان از منظر اسلام، به‌منظور روشنگری، رفع شبهات، و تحریف‌زدایی از این موضوعات؛
4. گزارش نظریه‌های معارض با اندیشه دینی و نگرش‌های متحجرانه و متجددانه درباره زن و نهاد خانواده و نقد آن‌ها.

ویژگی‌ها

1. مرجعیت علمی: در مجموعه حاضر، ضمن اعتراف به اینکه آنچه انجام پذیرفته است، با شأن حضرت فاطمه(س) فاصله بسیار دارد، در حد امکان سعی شده است حاصل پژوهش، حاوی مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات باشد و كم‌وبیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر ـ جز برای آگاهی از جزئیات و تفصیل بیشتر ـ بی‌نیاز سازد و نیز مرجعی برای اهل تحقیق باشد.
2. ارائه الگوی زن مسلمان: هدف اساسی تولید این دانشنامه، آشنایی با آن حضرت زهرا(س) برای الگو گیری از رفتار و منش ایشان است؛ ازاین‌رو، افزون بر گزارش جامع از زندگی و منزلت ایشان، سیره ایشان در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه‌داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی و اجتماعی و سیاسی، بررسی و هر کدام در مقاله‌ای مستقل تألیف شده است.
3. نویسنده با رویکرد توصیفی و تحلیلی در نگارش مقالات، کوشیده شده به‌دوراز احساسات و غلو یا انکار، آن حضرت زهرا(س) معرفی شود و ضمن بیان شخصیت و منزلت ملکوتی و مقام والای معنوی، تصویری روشن برای همگان ارائه گردد تا امکان الگو گیری از آن حضرت(س) فراهم آید.
4. دفاع عالمانه از حقایق تاریخی: در این دانشنامه، با زبان و روش علمی و استناد به منابع معتبر شیعه و اهل سنّت، به دفاع از حقایق و رخدادهای تاریخی، همان‌گونه که بوده، پرداخته شده و از اظهارنظرهای غیر مستند و دخالت دادن احساسات، پرهیز گردیده است.
5. فراهم ساختن امکان سنجش و قضاوت علمی: سعی شده است مقالات به‌گونه‌ای تألیف شوند که امکان سنجش علمی درباره چگونگی حوادث و نقل گزارش‌های تاریخی و روایی، به وجود آید.
6. ارائه منظومه معرفتی: در مقالات اندیشه‌ای و حِکَمی، سعی شده است یک دستگاه منسجم فکری و منظومه‌ای معرفتی، با محوریت رابطه انسان کامل با آفریدگار، ارائه گردد

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب؛
2. پایگاه تحلیلی خبری خانواده و زنان، دانشنامه فاطمی؛ نخستین مجموعه مدون در خصوص زندگی حضرت زهرا(س)، در تاریخ 30 خرداد 1396 به آدرس:

http://mehrkhane.com/fa/news/17056