دئلی بصری، ابوالاسود
ظالم بن عمرو بن جندل بن یوسف معروف به ابوالأسود دئلى بصرى (متوفای 69 ق) از قبیله‌ى «کنانه» مى‌باشد. او علم نحو را از محضر مبارک امام على(ع) در کوفه فراگرفت.
| دئلی بصری، ابوالاسود | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ظالم بن عمرو بن جندل بن یوسف کنانی |
| نسب | کنانی |
| نام پدر | عمرو |
| محل تولد | کوفه، عراق |
| رحلت | 69 ق |
| طول عمر | 85 |
| دین | اسلام |
| مذهب | تشیع |
| منصب | نحوی |
| اطلاعات علمی | |
| اساتید | امام علی(ع) |
صاحب معجم الأدبا، نام او را ظالم بن عمرو، و کنیه‌اش را ابوالأسود ذکر کرده است. و او را به‌عنوان یکى از بزرگان تابعین، محدّثین، فقهاء، شعراء و حاضر جوابها و اشراف توصیف مى‌کند و مى‌افزاید: «اکثر برآنند که او نخستین فردى است که علوم عربى را پایه‌گذارى و قرآن را نقطه‌گذارى نمود او از عمر، على(ع) و ابوذر و ابن عبّاس و دیگران روایت کرده است و امیه و یحیى بن یعمر از او روایت نموده‌اند. او مصاحبت على(ع) را داشت و همراه او در صفّین حضور پیدا نمود. تدوین علم نحو و برخى از نصایح موزون او را نسبت به فرزندش نقل و بازگو مى‌نماید.»
ابوالأسود در کلام بزرگان
در طبقات سیوطى مى‌نویسد: «کان ابوالأسود» اوّل من نقّط المصحف و من شعّره یعنى ابوالأسود نخستین فردى است که نقطه‌گذارى قرآن و تشعیر آن را آغاز کرده است. (تشعیر علامت‌گذارى قرآنى مى‌باشد)
زمخشرى گوید: «زیاد بن ابیه از او در مورد دوستى على(ع) پرسید او در پاسخ گفت: محبّت او در دل من روزافزون است آن‌گونه که محبّت معاویه در دل تو مى‌افزاید تنها فرقش اینست که من براى خدا و روز آخرت او را دوست دارم تو براى دنیا و زینت آن، به او ارادت مى‌ورزى.»
اعراب‌گذاری قرآن توسط او
در آن روزگار که زیاد بن سمیه والى بصره بود از ابوالأسود خواست که به منظور اصلاح قواعد عربى نشانه‌ها و علائمى را وضع کند تا قرآن از خطا مصون گردد و مردم بتوانند قرآن را به آسانى تلاوت کنند او نخست خوددارى کرد ولى زیاد مردى را مأمور ساخت که سر راه ابوالأسود بنشیند و به هنگام عبور، به او نزدیک گردد و با صداى بلند عمدا قرآن را غلط و نادرست بخواند، وقتى ابوالأسود از کنار این مرد مى‌گذشت آیه أَنَّ اللَّهَ بَرِی‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ وَ رَسُولُهُ را عمدا با کسر لام «رسوله» قرائت کرد (که با مضموم بودن لام، رسوله به‌عنوان فاعل برى ولى با کسر آن خوانده شود که عطف به جاى مشرکین گردد معنى بسیار غلطى در حدّ شرک را بوجود مى‌آورد. این قرائت نادرست (کسر لام) سخت بر او گران آمد و گفت: «نعوذ باللّه من الخور بعد الکور» اى من نقصان الایمان بعد الکفر «زنهار و پناه بر خدا از نقصان ایمان پس از فزونى آن.»
ابوالأسود بى‌اختیار پیش زیاد رفت و گفت من هم‌اکنون آماده‌ام درخواست تو را اجابت نمایم و کار اعراب‌گذارى قرآن را آغاز نمایم. کاتب و نویسنده‌اى برایم فراهم نما. زیاد، سى کاتب براى ابوالأسود آماده ساخت و او از میان آنان یک نفر را انتخاب نمود که از قبیله عبد قیس بود به او دستور داد قرآن را باز کند و با رنگ متفاوت از متن قرآن علامت‌گذارى نماید، به او گفت: وقتى لبانم را براى تلفّظ حرفى بالا بردم و آن را گشودم پس نقطه‌اى روى آن حرف بگذار. (فتحه) هرگاه پائین آوردم نقطه‌اى در زیر آن قرار بده (کسره) و هرگاه لب‌هایم را بستم نقطه‌اى در میان آن قرار بده (ضمّه).
و اگر شنیدى همراه این حرکات حرفى را با غنّه (صدائى که از کام بیرون آید) اداء کردم دو نقطه روى آن حرف بنگار (تنوین).
این تاریخچه نشان مى‌دهد که ابوالأسود نشانه‌گذارى قرآن را سالها پیش آغاز نموده است و نخستین کسى است که با نقطه‌گذارى مصحف آن را از خطاى تحریف مصون داشته و به تفسیر آن کمک شایان توجّهى نموده است.
اخلاق او
قاضى نوراللّه شوشترى در مجالس المؤمنین آورده است: «که معاویه هدایائى به ابوالأسود فرستاد که جزء آنها حلوائى نیز وجود داشت دخترش به حلوا نگریست و از پدر پرسید این هدیه از کیست؟
گفت از سوى معاویه است و مى‌خواهد ما را از این اعتقاد و دینمان برگرداند دخترش بالبداهه این شعر را آورد:
| أ بالشّهد المزعفر یا بن هند | نبیع علیک أحسابا و دینا | |
| معاذ اللّه کیف یکون هذا؟ | و مولانا، أمیر المؤمنینا | |
| صبغت أمیه بالدّماء اکفّنا | و طوت أمیه، دوننا دنیانا |
وجه تسمیه علم نحو
ذهبى گفته است:
على(ع) او را مأمور وضع علم نحو نمود و گفت چه زیبا است جهت‌گیرى که نموده‌اى بدان جهت «نحو» را نحو گفتند یعنى ما احسن هذا النحو الّذى نحوت.»
| یا جامع العلم نعم الذّخر تجمعه | لا تعدلنّ به درّا و لا ذهبا | |
| و جامع العلم، مغبوط به أبدا | فلا یحاذر فیه الفوت و السّلبا |
وفات او
او در سن 85 سالگى در سال 67 یا 69 ق در اثر طاعون درگذشت[۱].
پانویس
- ↑ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، ج1 ص217-219
منابع مقاله
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نوید اسلام، چاپ یکم، 1371-1376ش.