خلق أفعال العباد

خلق أفعال العباد، اثر محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی 256ق)، کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. بحث در کتاب بر سر مخلوق بودن قرآن و نیز افعال بندگان و میزان دخالت بنده در افعال خویش است. اثر به تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره رسیده است. از نظر محقق، این کتاب از نفیس‎ترین کتاب‌هایی است که سلف در رد بر جهمیه اولی و معتزله و معطله و... نوشته‌اند.

خلق أفعال العباد‏
پدیدآوران	بخاري، محمد بن اسماعيل (نويسنده) عميره، عبدالرحمن (محقق)
ناشر	عربستان - جده عربستان - رياض
مکان نشر	دار عکاظ
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب در ابواب متعدد است.

گزارش محتوا

بخاری در این کتاب از فتنه‌ای که معتزله و جهمیه برپا کردند یعنی سخنشان مبنی بر اینکه «گفتند قرآن مخلوق است» صحبت می‌کند. وی اقوال و آرای آنان را رد می‌کند و علیه آنان اقامه دلیل می‌نماید. سلیمان بن داود هاشمی گفته: «من قال القرآن مخلوق فهو کافر و ان کان القرآن مخلوقا کما زعموا فلما صار فرعون اولی بأن یخلد فی النار إذ قال: «أنا ربکم الأعلی» و زعموا أن هذا مخلوق و الذی قال: إننی أنا الله لا اله الا انا فاعبدنی. هذا ایضا قد ادعی ما ادعی فرعون فلما صار فرعون اولی بأن یخلد فی النار من هذا و کلا منهما عنده مخلوق...؟» وی سپس در این کتاب از حدیث مستفیضی از جهمیه و افعال آنان صحبت می‌کند؛ او می‌گوید: ابوجعفر روایت کرده یحیی بن ایوب گفته که از ابونعیم بلخی شنیده که گفته: مردی از اهل مرو رفیق جهم بود. سپس وی با او قطع دوستی کرد و جفا بر وی روا داشت. به وی گفتند چرا بر وی جفا می‌کنی؟ گفت از وی چیزی دیدم که اصلاً تصورش را هم درباره‌اش نمی‌کردم؛ روزی آیه فلان را می‌خواندم (آیه را یحیی فراموش کرده) او به من گفت: پیامبر اکرم(ص) چه ظرفیتی داشته! این سخنش را حمل بر صحت کردم. سپس وی سوره طه را خواند و هنگامی‌که به آیه «الرحمن علی العرش استوی» رسید گفت: خدا شاهد است که اگر راهی برای حذف آن بود، این آیه را از مصحف حذف می‌کردم. این سخنش را دیگر حمل بر صحت نکردم و رشته دوستی از وی بریدم.

از حفص بن غیاث درباره آنان سؤال شد و وی سخن ابن ادریس درباره لزوم قتل جهمیه را تکرار کرد و گفت: تاکنون نشنیده بودم که کسی قائل به مخلوق بودن قرآن باشد. نویسنده سپس در کتاب از افعال بندگان صحبت کرده و به نظر خود نظر صحیح‌تر را که تقریر کتاب و سنت و علمای سلف است را توضیح می‌دهد. او می‌نویسد: درباره افعال عباد از علی بن عبدالله روایت شده که مروان بن معاویه روایت کرده که ابومالک از ربعی بن حراش از حذیفه روایت کرده که پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «ان الله یصنع کل صانع و صنعته» یعنی هر سازنده و محصول او را خدا خلق کرده است و برخی به آخر این عباراتِ روایت، عبارت: «و الله خلقکم و ما تعملون» را هم افزوده‌اند. وی همچنین می‌گوید از عبدالله بن سعید شنیدم که می‌گفت: از یحیی بن سعید شنیده که می‌گفته: همواره از اصحاب می‌شنیدم که می‌گفتند: «ان افعال العباد مخلوقة» یعنی افعال بندگان خدا مخلوق است؛ حرکاتشان و اصواتشان و اکتسابشان و نوشتنشان مخلوق است و اما قرآن و نوشتن آنان نیز مخلوق است ولی قرآنی که خوانده می‌شود و مبین است و در مصاحف نوشته شده، کلام الله است و خلق وی نیست؛ چرا که خود خدا فرموده: «بل هو آیات بینات فی صدور الذین أوتوا العلم.»

نویسنده سپس مذهب احمد بن حنبل (متوفی 241ق) در این قضیه را روشن می‌سازد؛ او می‌نویسد: اما آنچه فریقین به آن از مذهب احمد بن حنبل استناد کرده‌اند و هرکدام مدعی شده‌اند که از خودشان است، در بسیاری از اخبارشان ثابت نیست و چه‌بسا که دقت مذهب وی را متوجه نشوند. بلکه معروف از احمد و اهل علم این است که کلام الله غیر مخلوق است و ماسوای آن مخلوق و آنان از بحث و تنقیب از اشیای غامض کراهت دارند و از اهل کلام و خوض و تنازع اجتناب می‌کنند، مگر در مواردی که علم و بیّنه از رسول خدا(ص) وجود داشته باشد و خدای متعال گفت: آنچه از کتاب پروردگارت بر تو وحی شده را بخوان. نویسنده بیان می‌کند که تلاوت از نبی(ص) و اصحابش است و وحی از ربّ و از این باب است سخن عایشه که گفت: «ما کنت أظن ان الله منزل فی شأنی وحیا یتلی».

دکتر نشار می‌گوید: ازآنجایی‌که بخاری تصریح کرده که اصوات بندگان مخلوق هستند (زیرا از افعالند)، پس تلاوت نیز مخلوق خواهد بود و اساساً تلاوت چیزی نیست جز تلفظ به قرآن و ازاین‌جهت است که مخلوق بودن قرآن را به وی نسبت داده‌اند؛ زیرا این امر لازمه مذهبش در خلق تلاوت و اصوات است. به اعتقاد او شیوه بخاری در استدلال درنهایت دقت است؛ زیرا وی نصوص را از قرآن و سنت و کلام سلف آورده و مذهب و عقاید خودش را از دل این امور بیرون می‌کشد.

به‌هرحال از نظر محقق کتاب این کتاب از نفیس‎ترین کتاب‌هایی است که سلف در رد بر جهمیه اولی و معتزله و معطله و... نوشته‌اند. او می‌نویسد: چه خوب است که امت اسلامی به منابع اصیل خودش باز گردد.

مهم‎ترین بحث بخاری در این کتاب درباره نفی مخلوق بودن قرآن است. او با استفاده از نقل‎قول برخی از صحابه و دیگران که به قران مراجعه کرده و از آیات «قل هو الله احد» و «اننی انا الله لا اله الا انا» برای نفی مخلوق بودن قرآن کمک گرفته‌اند، می‌گوید کسانی که معتقدند که قرآن مخلوق است نسبت به این آیات شریفه چگونه عمل می‌کنند؟ مقصود او از این کلام این است که اگر قرآن مخلوق باشد پس این آیات نیز مخلوقند و لازمه آن این است که «الله» که در این آیات وجود دارند باید مخلوق باشند (بخاری بین اسم و مسمی تمایزی قائل نشده است)؛ لذا با این تفکر مبارزه نموده و هرآن کس که معتقد به خلق قرآن باشد را کافر و مهدور الدم می‌داند.

وضعیت کتاب

فهارس فنی (کتابنامه و فهرست مطالب) در انتهای اثر ذکر شده است. در صحت انتساب کتاب «خلق افعال العباد» به بخاری، شکی وجود ندارد؛ زیرا این امر بسیار واضح است؛ یوسف بن ریحان بن عبدالصمد و فربری، مطالبی را از این کتاب بخاری نقل کرده‌اند. همچنین ابن حجر چندین مرتبه در شرحش بر صحیح بخاری، از این کتاب نقل کرده و آن را منسوب به وی دانسته است و این مؤیدی بر این مطلب است که این اثر از آن بخاری می‌باشد. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات گاهی حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب است.

منابع مقاله

مقدمه محقق کتاب.