حقائق الأخبار عن دول البحار
حقائق الأخبار عن دول البحار، تألیف میرالای اسماعیل سرهنگ، به زبان عربی و در تاریخ و اشغال مصر توسط بریتانیا به رشته تحریر درآمده است. عبدالوهاب بکر، این اثر را مورد تحقیق و بررسی قرار داده و افرادی همچون اسحاق عبید، محمد مؤنس عوض، سحر حسن احمد و... در امر تحقیق با وی مشارکت داشته‌اند.
| حقائق الأخبار عن دول البحار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سرهنگ، اسمعيل (نويسنده)
بکر، عبدالوهاب (محقق) عبيد، اسحاق (محقق) عطيه علي، مسئوله (محقق) حسن احمد، سحر (محقق) مونس عوض، محمد (محقق) بربري، احمد (محقق) محمد، عيسي (محقق) |
| ناشر | دار الکتب و الوثائق القومية. الإدارة المرکزية للمراکز العلمية. مرکز تحقيق التراث |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 2009م , 1430ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | مديترانه، نواحي - تاريخ
کشورهاي اسلامى - تاريخ کشورهاي عربي - تاريخ |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | س4 80 BE |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و دو باب است که هر باب خود مشتمل بر فصولی است.
گزارش محتوا
محقق کتاب در مقدمه به اجزای سه‌گانه «حقائق الأخبار عن دول البحار» اشاره می‌کند. سپس ادامه می‌دهد: «این جزئی که تقدیم شما می‌کنم، هدف اصلی آن پوشش تاریخ مصر، فرانسه و بریتانیاست؛ لکن آن‌گونه که امر به آن ختم می‌شود، اسماعیل سرهنگ می‌بایست تمام این جزء را تنها به مصر اختصاص می‌داد»[۱].
210 صفحه اول از جزء دوم، تاریخ مصر تا انتهای عصر محمدعلی را در بر گرفته است، اما در باقی صفحات کتاب (364 صفحه) حوادثی آمده که به ابتدای قرن بیستم وصل می‌شود؛ بنابراین، جزء دوم از کتاب، هدف اصلی از کتابت خود را محقق ننموده است[۲].
تاریخ اسماعیل سرهنگ پر از اسناد رسمی است که تنها در این کتابش آمده است. در این اثر علاوه بر نوع و اندازه استحکامات ساحلی و ذخائر و جنگ‌افزارهای به‌کاررفته در آن زمان، اسامی و اندازه‌های کشتی‌های مصری در عهد محمدعلی را می‌یابیم. اسماعیل سرهنگ، اوراق کنسولگری فرانسه و اسناد خارجی بریتانیا را به عربی ترجمه می‌کند و در مورد اشغال سومالی توسط ایتالیا نامه‌های دیپلماتیک ایتالیا مرتبط با موضوع را ارائه می‌نماید. توجه او به منابع قانونی کمتر از اسناد اصلی نمی‌باشد و شگفت آنکه در هر موضوعی تمام جوانب آن را مورد بررسی قرار می‌دهد[۳].
سرهنگ، در مورد حمله فرانسه به مصر، خواننده مصری را به شکلی صحیح با انگیزه‌های فرانسه برای این نبرد، بیش از نویسندگان جدید آشنا می‌سازد؛ چون او حادثه مزبور را تنها به‌عنوان یک مسأله مصری مصرح نمی‌کند یا همچون دیگران آن را صرفا یک دسیسه امپریالیستی بشمار نمی‌آورد، بلکه به‌جای آن، مسئله رقابت فرانسوی - روسی در اروپا و کوشش برای تقسیم باقی دنیا بین دو نیروی عظیم را طرح می‌کند[۴]. همچنین در همین چهارچوب، اهمیت جایگاه جغرافیایی مصر و نقشی که همانند یک نقطه اتصال بین اروپا و هند و شرق دور بازی می‌کند را مطرح می‌نماید[۵].
او همچنین بر اصلاحات محمدعلی در تعلیم و زراعت و فتوحاتش در سودان و موره و سوریه متمرکز می‌شود. سرهنگ معتقد است که محمدعلی آرزو داشت که در خلال فتح سودان، گنجینه‌های ثروت طبیعی را کشف کند[۶].
نویسنده در بخش اخیر از جزء دوم کتاب، با جزئیات از دو دهه اول اشغال مصر سخن گفته است. او ریشه‌های تاریخی و نتایج این قضیه را توضیح داده است؛ وی سخن خویش را با بررسی توجه و اهتمام بریتانیا به مصر از زمان ناپلئون بناپارت (1801-1798م) تا زمان اشغال مصر در سال 1882م، آغاز کرده است. او در این چهارچوب، بر نامه‌های دیپلماسی بریتانیا اعتماد کرده است[۷].
وی در روایتش از اشغال مصر، کارهای بریتانیایی‌ها در زمینه سلامت، آبیاری، مالی، نقل و انتقال داخلی، متعادل نمودن مالیات‌ها بر کشاورزان، روشنایی خیابان‌ها و... را ذکر می‌کند[۸].
اهمیت کار سرهنگ تنها به جهت آنچه نوشته، نیست، بلکه از جهت کیفیت نوشته اوست. گرچه جبرتی و طهطاوی، قدم‌های مقدماتی به‌سوی تاریخ تحلیلی را برداشتند، لکن هیچ‌کدام از آن دو به اندازه یا هم‌ردیف سرهنگ ملتزم یا مشتاق تحلیل نبودند[۹].
سرهنگ در باب اول کتاب، در شش فصل، از نیروی دریایی مصر از زمان قدمای مصر تا زمان خاندان محمدیه علویه سخن گفته است. در باب دوم، در 21 فصل، تاریخ مصر و جغرافیای طبیعی آن و رود نیل، دریانوردی در آن و مرزهای دریایی مصر را مطرح کرده است. وی در این باب، تحت عنوان «تاریخ جدید مصر»، اخبار مصر را از زمان کارگزاران خلفای اموی و عباسی و دولت طولونیه و دولت اخشیدیه و دولت فاطمیه و جنگ‌های صلیبی و دولت ایوبیه و دولت ممالیک (بحریه و چراکسه) و جنگ‌های عثمانی در مصر و حمله فرانسه به مصر تا رسیدن به خاندان محمدیه علویه، مطرح نموده است. او در این باب تاریخ اسلامی را با جنگ‌های صلیبی و عصر مملوکی (با دو دولتش: بحریه و چراکسه) به‌هم آمیخته است. او در فصل پانزدهم، اوایل تاریخ جدید مصر را اضافه کرده است، آنگاه که از مصر در عهد عثمانی خبر داده که هم‌زمان با قرن شانزدهم میلادی است. فصل شانزدهم را به حمله فرانسه به مصر و فصل هفدهم را به پیدایش تاریخ خانواده محمدیه علویه اختصاص داده است. از موارد قابل توجه اینکه تاریخ جدید مصر نزد «سرهنگ» شامل عصور اسلامی به‌طور کامل و عصور مملوکیه و جنگ عثمانی با مصر و تاریخ خاندان محمدعلی است[۱۰].
او در فصل نوزدهم از انقلاب عرابی سخن گفته است و اشغال مصر توسط بریتانیا و اداره بریتانیایی در مصر پس از اشغال و انقلاب مهدی در سودان، تا سال 1892م و عهد عباس حلمی ثانی 1892-1914م) و برخی قضایای اجتماعی، اداری و اقتصادی دیگر را مطرح کرده است. بنابراین عجیب نیست که این فصل، 200 صفحه از کتاب را در بر گرفته و برعکس فصل بیستم (کشتی‌های مصری و دریانوردی در وقت حاضر)، تنها در شصت صفحه ارائه شده است و یا اینکه در فصل 21، ترتیب نیروهای زمینی، خط دفاعی کشور مصر، راه آهن، نظام ارتش مصر، روش‌های گردآوری لشکر و ترتیب جدید آن تنها در دوازده صفحه مطرح شده است. این حاکی از نبود توازن بین فصل‌های کتاب است؛ مطالب برخی فصل‌ها زیاد و غیر همگون و برخی اندک و مخل به غرض است[۱۱].
وضعیت کتاب
محققین کتاب، توضیحات ارزشمندی پیرامون برخی از عبارات کتاب و در معرفی اعلام ذکر کرده‌اند.
فهرست منابع و مصادر عربی و غیر آن در انتهای جلد دوم ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.