جشن‌های اسلامی - شیعی در ایران
جشن‌های اسلامی ـ شیعی در ایران بر پایۀ گزارش‌های سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان (از دورۀ صفوی تا پهلوی اول) تألیف محسن‌حسام مظاهری؛ این کتاب ماحصل پژوهشی بر پایۀ گزارش‌های سفرنامه نویسان، مستشرقان و ایران شناسان (از دورۀ صفوی اول تا پهلوی اول) است که در باب حوزه‌ای از تاریخ اجتماعی دین و مناسک دینی در ایران شیعی که تاکنون کمتر محل توجه محققان بوده نوشته شده است.
| جشن‌های اسلامی - شیعی در ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مظاهری، محسن‌حسام (نویسنده) |
| ناشر | آرما |
| مکان نشر | اصفهان |
| سال نشر | ۱۴۰۱ش |
| شابک | 1ـ14ـ8679ـ600ـ978 |
| کد کنگره | |
ساختار
مطالب در دو بخش و هشت فصل با عناوین زیر دسته بندی شده اند:
بخش اول: درآمدی بر آیین‌های جشن در اسلام و ایران
فصل یک: آیین‌های جشن در ادیان
فصل دو: آیین‌های جشن درایران باستان
فصل سه: آیین‌های جشن دراسلام و تشیع
بخش دوم: اسنادی از جشن‌های اسلامی – شیعی در ایران به روایت سفرنامه نویسان و مستشرقان
فصل چهار: گزارش آماری اسناد
فصل پنج: دورۀ صفویه
فصل شش: دورۀ زندیه
فصل هفت: دورۀ قاجار
فصل هشت: دورۀ پهلوی اول
گزارش محتوا
آنچه نویسنده در این کتاب به دنبال آن است، تدوین فهرستی از جشن‌های مذهبی مهم در ایران شیعی و گردآوری، بررسی و تدوین داده‌هایی از چگونگی برگزاری آنها برای رسیدن به شناخت و فهمی حتی‌الامکان جامع و دقیق از روند ابداع یا بازتعریف و تغییرات فرمی مضمونی این مناسک در پنج قرن اخیر است. برای دستیابی به چنین هدفی یکی از مهم‌ترین و غنی‌ترین منابع، سفرنامه‌ها و دیگر آثاری است که مستشرقان، ایران‌شناسان و جهان‌گردانی که به ایران سفر کرده‌اند، پدید آورده‌اند. به دلیل فقر ادبیات «تاریخ اجتماعی» و فقدان این روش علمی در آثار نویسندگان و تاریخ‌نگاران ایرانی و اسلامی تا پیش از دورۀ معاصر، سفرنامه‌های خارجیان منبعی منحصربه‌فرد و ارزشمند در شناخت جامعۀ ایرانی به‌ویژه در قرن‌های دهم تا سیزدهم هجری محسوب می‌شوند. جایگاه «بیگانه» (غیرباورمند غیربومی) موقعیت ممتازی برای پدیدآورندگان این آثار فراهم آورده بود تا حیات روزمره و فرهنگ عمومی جامعۀ ایرانی را از بیرون و به‌مثابۀ ابژه ببینند و بشناسند و گزارش کنند.
رویکرد این کتاب در بررسی و معارفی جشن‌های مذهبی، به‌مثابۀ جزئی از فرهنگ عامۀ مذهبی جامعۀ ایرانی، رویکردی پژوهشی و توصیفی است نه تجویزی و ترویجی. این جشن‌ها هم بخشی از فرهنگ عامۀ مردمان و تاریخ اجتماعی تشیع ایرانی است و حذف و نادیده‌نگاری آنها در پژوهش‌های علمی خطا و تحریف واقعیت است.
کتاب در دو بخش و درمجموع هشت فصل سامان یافته است. در بخش نخست کتاب که حکم مدخل تحقیقی و مقدمات نظری موضوع را دارد، تصویری کلی از آیین‌های جشن در ایران و اسلام و دیگر ادیان ارائه شده است. فصل اول به تعریف آیین‌های جشن و اقسام آنها و عناصر مشترک در آنها اختصاص یافته است. در ادامه ویژگی‌های جشن‌های دینی و مذهبی بیان شده و به طور گذرا مهم‌ترین سنت‌های جشن در پنج دین بزرگ که به دلیل قرابت جغرافیایی و فرهنگی با مسلمانان محتمل است در تکوین فرهنگ مناسکی آن اثرگذار بوده باشند (یعنی یهود، مسیحیت، هندوییسم، بودیسم و مندایی) مرور شده‌اند. فصل دوم به دلیل تأثیرگذاری بالایی که جشن‌های ایران باستان بر شکل‌گیری، ابداع و بازتعریف جشن‌های اسلامی شیعی در ایران داشته‌اند، به معرفی آنها اختصاص یافته است. در فصل سوم مدلی برای سنخ‌شناسی آیین‌های جشن در اسلام و تشیع ارائه شده که در آن مهم‌ترین این جشن‌ها در دو دستۀ کلی اعیاد و دیگر جشن‌ها و چهار دستۀ فرعی تقسیم شده‌اند. ذیل هر دسته، مهم‌ترین مصادیق آن معرفی و تاریخچۀ هر کدام بررسی شده است. در مجموع در این فصل خواننده شناختی اجمالی با 33 جشن اسلامی شیعی پیدا می‌کند.
بخش دوم کتاب بدنۀ اصلی کتاب است. در نخستین فصل این بخش گزارشی آماری از اسناد بررسی‌شده در کتاب و پدیدآورندگان‌شان ارائه شده است. منظور از سند، هر متن مکتوب یا تصویری است که ناظر به یک موقعیت آیینی مشخص باشد. سند مکتوب ممکن است گزارش تفصیلی یا اجمالی نویسندۀ کتاب از مشاهدۀ حضوری و مستقیم در یک جشن مذهبی یا توصیفی کلی از یک جشن بر اساس مجموع مشاهدات خود نویسنده یا بررسی اسناد کتابخانه‌ای و گزارش‌های دیگران باشد. فصل‌های پنجم تا هشتم به ترتیب به بررسی اسناد دوره‌های تاریخی صفویه، زندیه، قاجار و پهلوی اختصاص یافته است. در هر یک از این فصل‌ها پس از گزارشی کوتاه از آن دوره، اسناد آن به ترتیب تاریخی هر سند آورده شده است. پیش از نقل هر سند، نویسنده و پدیدآور آن معرفی شده است. در این معرفی‌های کوتاه، برخی مشخصات سفرنامه‌نویسان که در ارزیابی گزارش‌ها و سنجش میزان اعتبار و استنادپذیری آنها اهمیت دارند، نظیر جنسیت، زن، تحصیلات، شغل و کارنامه، فهرست آثار، هدف از سفر به ایران، میزان آشنایی با اسلام، ایران و زبان فارسی، مدت حضور و اقامت نویسنده در ایران و پراکندگی جغرافیایی سفرهایش در این کشور بر اساس اطلاعاتی که در خود منبع آمده و نیز داده‌های تکمیلی از دانشنامه‌ها و دیگر منابع آورده شده است.
برای نگارش این کتاب در مجموع بیش از ششصد منبع به قلم بیش از پانصدنفر سفرنامه‌نویس و محقق غیرایرانی و غیرمسلمان که احتمال می‌رفت دربرگیرندۀ مطلبی دربارۀ جشن‌های مذهبی باشند، بررسی شده است.[۱]
پانويس