جستارهایی دربارۀ سندشناسی دورۀ مغول
جستارهایی دربارۀ سندشناسی دورۀ مغول تألیف گروهی از نویسندگان زیرنظر عمادالدین شیخ‌الحکمایی، هدف از این مجموعۀ مقالات، روشن‌کردن ساختار هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی است که پشتوانۀ جامعۀ چندقومیتی ایران دورۀ مغول شد و تعاملات چندجانبۀ میان مؤلفه‌های مختلف آن جامعه را میسر کرد. این مقالات با رویکردی تحلیلی به نسخه‌های خطی دورۀ ایلخانی، به‌ویژه مجموعۀ اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی (معروف به اسناد اردبیل) که بخش عمدۀ آن اکنون در موزۀ ملی ایران نگه‌داری می‌شود، می‌پردازد.
| جستارهایی دربارۀ سندشناسی دورۀ مغول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیخ‌الحکمایی، عمادالدین (نویسنده) |
| ناشر | بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 3ـ48ـ6441ـ622ـ978 |
| کد کنگره | DSR ۲۰۷۳/ج۵ ۱۳۹۹ |
گزارش کتاب
مجموعۀ اسناد بقعۀ شیح صفی‌الدین اردبیلی تنها مجموعۀ بازمانده از سده‌های میانۀ تاریخ ایران دورۀ اسلامی است. حجم قابل توجهی از این اسناد اکنون در موزۀ ملی ایران، بقعۀ شیخ صفی در اردبیل و سازمان اوقاف و امور خیریۀ تهران نگه‌داری می‌شود. با توجه به گستردگی اسناد اردبیل در بازۀ زمانی 6 تا 13 هجری قمری و چندزبانه‌بودن برخی از آنها، این اسناد نشانگر تعامل فرهنگ‌های ایرانی، اسلامی، مغولی و چینی هستند. گرچه کار بررسی و فهرست‌برداری این مجموعه اسناد در ایران از سال‌های 1373 آغاز شد، اما با تلاش و پیگیری آقای یاسوهیرو یوکائیچی از سال 1381 اسناد دوزبانۀ این مجموعه، موضوع مطالعۀ گروهی از متخصصان سندشناس قرار گرفت تا امکان بررسی‌های چندجانبۀ زبانی، تاریخی و سندشناسی اسناد چندزبانۀ این مجموعه فراهم گردد.
هدف از این مجموعۀ مقالات، روشن‌کردن ساختار هم‌زیستی مسالمت‌آمیزی است که پشتوانۀ جامعۀ چندقومیتی ایران دورۀ مغول شد و تعاملات چندجانبۀ میان مؤلفه‌های مختلف آن جامعه را میسر کرد. این مقالات با رویکردی تحلیلی به نسخه‌های خطی دورۀ ایلخانی، به‌ویژه مجموعۀ اسناد بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی (معروف به اسناد اردبیل) که بخش عمدۀ آن اکنون در موزۀ ملی ایران نگه‌داری می‌شود، می‌پردازد. اسناد اردبیل شامل احکام سلطنتی و مکتوبات دیوانی دورۀ ایلخانی و دیگر سلسله‌هایی است که در سده‌های بعد در ایران و آسیای مرکزی روی کار آمدند؛ همچنین شامل اسناد شرعی و قراردادهایی است که به وسیلۀ دارالقضاهای اسلامی و دیگر مراجع دولتی تولید شده‌اند. این اسناد که بیشتر آنها مربوط به املاک و منافع طریقت شیخ صفی‌الدین اردبیلی (یعنی طریقت صفوی) است، برای تضمین حق آنان بر دارایی‌هایشان در مرکز طریقت، یعنی بقعۀ شیخ صفی‌الدین بایگانی شده‌اند. این اسناد نشان‌دهندۀ جنبه‌های گوناگون روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میان حکومت‌ها و گروه‌های مختلف اجتماعی در فرمانروایی مغولان است.
این کتاب شامل شش مقاله است که ابعاد تازه‌ای از تاریخ سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی ایران دورۀ مغول و پس از آن را مطالعۀ اسناد چندزبانه روشن می‌سازد. همچنین این ویژه‌نامه تصحیح سندشناسانه، ترجمه و توضیحات انگلیسی کامل سه سند مهم را ارائه می‌دهد: یک سند دیوانی از دورۀ ایلخانی، یک قرارداد خصوصی تنظیم‌شده با نظارت مرجع دولتی و در آخر حکمی از یک شاهزادۀ پس از دورۀ ایلخانی.
سه مقالۀ اول به یک حکم فارسی امیر چوپان از دورۀ ایلخانی می‌پردازد. این سند حکمی با دو مهر قرمز به خط‌های عربی و پاگزپا است که اکنون در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی نگه‌داری می‌شود. مقالۀ نخست بررسی این حکم است. مقالۀ دوم و سوم به بررسی برخی پرسش‌های مهم دربارۀ همان سند آل تمغای این مقالۀ نخست می‌پردازند. مقالۀ دوم به مهر قرمز به خط‌های پاگزپا و عربی روی سند می‌پردازد. این مهر نمونۀ خاصی از خط پاگزپا در متن مهر آل تمغا در قلمرو غربی حکومت مغول را نشان می‌دهد. افزون بر این نویسنده به سیر تحول و روند تغییر زبان‌ها در مهرهای چندزبانه طی دورۀ ایلخانی نیز پرداخته و نشان می‌دهد که تغییرات مهرها منعکس‌کنندۀ تغییرات اجتماعی بوده است. نوشتار سوم نوشتۀ شش مهم به خط‌های اویغوری و عربی پشت سندها را بازخوانی کرده است. این مهرها راهگشایی مهم در درک امور دیوانی به مغولی، ترکی، فارسی و عربی در ایران زیر سلطۀ مغول هستند.
مقالۀ چهارم مبایعه‌نامۀ زمینی به فارسی را با پیوست خلاصۀ ترکی به خط اویغوری مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. این سند به عنوان برهانی برای کاربرد زبان ترکی به خط اویغوری موازی با فارسی به خط عربی در جامعۀ ایرانی ارزش استنادی فراوانی دارد.
نوشتار پنجم سندی را برای اولین بار منتشر می‌کند. این سند یک حکم ترکی به خط اویغوری با خلاصۀ فارسی ظَهر حکم است که توسط شاهزادۀ خاندان تیموری، میران‌شاه در سال 800 قمری صادر شده است. این سند گرچه مربوط به دورۀ ایلخانی نیست، به‌روشنی آداب دیوانی و حکومتی دورۀ ایلخانی را منعکس می‌کند که برای رسیدن به اهداف پژوهش سودمند است.
ششمین و آخرین مقالۀ این کتاب، حاصل مطالعات نویسنده بر اساس کتاب‌های تاریخی و اسناد فارسی به‌دست‌آمده از دورۀ ایلخانی است که دربارۀ «اینجو» (دارایی‌های خاندان چنگیزی و....) است. نویسنده در این نوشتار دلایل وجود الگوهای متفاوتی که اینجوی ایلخان از طریق آن الگوها به ایلخان بعدی یا به پسران و اخلاف ایلخان متوفی می‌رسد را مورد بررسی قرار می‌دهد. وی همچنین ابعاد نظام مالی دورۀ ایلخانی را روشن می‌کند و دیدگاه‌هایی از دگرگونی مفهوم مالکیت میان مغولان کوچ‌نشین در دنیای یکجانشین را مطرح می‌کند.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات