جامع التأویل لمحکم التنزیل (کهن‌ترین تفسیر اعتزالی)

جامع التأويل لمحكم التنزيل (کهن‌ترین تفسیر اعتزالی)، تألیف فقیه، ادیب، متکلم، مفسر، نحوی، لغوی و شاعر قرن سوم و چهارم ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی (254-322ق)، تفسیری است از قرآن کریم با رویکرد اعتزالی و عقلی که به بررسی معانی و تأویل آیات با تکیه بر لغت، شعر عرب و نقد روایات می‌پردازد.

جامع التأویل لمحکم التنزیل؛ کهن ترین تفسیر اعتزالی
پدیدآوران	ابومسلم اصفهانی، محمد بن بحر (نويسنده) معرفت، محمدهادی (مقدمه‌نويس) سرمدی، محمود (گردآورنده)
عنوان‌های دیگر	کهن‏‌ترین تفسیر اعتزالی
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1388ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-445-951-1
موضوع	تفاسیر اهل سنت - قرن 3ق. - تفاسیر معتزله - قرن 3ق. - تفاسیر کلامی - قرن 3ق.
زبان	عربی - فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/‎‏الف‎‏2‎‏ج‎‏2‎‏ 101/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اهمیت کتاب

این کتاب، به دلایل زیر از اهمیت بالایی برخوردار است:

1. کهن‌ترین تفسیر معتزلی موجود: «جامع التأويل لمحكم التنزيل»، به‌عنوان قدیمی‌ترین و مهم‌ترین تفسیر باقی‌مانده از مکتب اعتزال شناخته می‌شود که ذهبی به این موضوع اشاره کرده است. این امر آن را به منبعی بی‌بدیل برای مطالعه اندیشه‌های کلامی و تفسیری معتزله تبدیل می‌کند.
2. ارائه دیدگاهی مستقل در تفسیر: ابومسلم اصفهانی با رویکرد عقلی و تأویل‌گرایانه خود، دیدگاهی متفاوت و مستقل از تفاسیر سنتی ارائه می‌دهد که باعث غنای هرچه بیشتر مطالعات قرآنی می‌شود.
3. تأثیر ابومسلم و تفسیرش در مفسران بعدی و ستایش علما از تفسیر وی.

انگیزه نگارش

انگیزه اصلی از نگارش این اثر مشخص نیست، لکن با توجه به دیدگاه و تفکر کلامی نویسنده آن، می‌توان گفت جهت مقابله با دیدگاه اشعریان به نگارش درآمده است.

گردآوری این اثر توسط محمود سرمدی صورت گرفته و جهت آن، احیای بخش‌های قابل توجهی از تفسیر ابومسلم اصفهانی بوده است که برای مدت‌های طولانی گمان می‌رفت از دست رفته و تنها به‌صورت گزیده و پراکنده موجود باشد. هدف این تلاش، بازگرداندن این تفسیر کهن و مهم اعتزالی به عرصه علمی و فرهنگی بود تا به‌عنوان منبعی ارزشمند در شناخت دیدگاه‌های معتزله و تفسیر قرآنی به‌کار رود. این اثر، بخشی مهم از میراث فرهنگی ایران اسلامی محسوب می‌شود.

ساختار

اثر مورد نظر که در قالب یک مجلد به‌صورت فیزیکی ارائه شده است، در واقع شامل بخش‌هایی از تفسیر اصلی ابومسلم است که تفسیر سوره‌های قرآن از فاتحه تا ناس (البته نه همه آیات) را در بر می‌گیرد. این، در حالی است که تفسیر کامل ابومسلم اصفهانی، دارای 14 مجلد (و برخی معتقدند دارای 20 مجلد) بوده است.

سبک نگارش

ابومسلم اصفهانی در نگارش این تفسیر، ویژگی‌های منحصربه‌فردی را به‌کار برده است:

1. رویکرد عقلی و عقلانی: او در تفسیر آیات، بر استدلال عقلی و منطقی تأکید دارد و کمتر به روایات و اخبار غیر مستند تکیه می‌کند؛ لذا باید گفت او این اثر را به‌منظور تقابل با اشعری‌گری در آن دوره نگاشته است.
2. تفسیر لغوی و ادبی: تمرکز بالایی بر ریشه‌های لغوی کلمات، قواعد نحوی و ادبیات عرب دارد و از شعر عربی برای تبیین معانی بهره می‌برد.
3. نقد نظریه نسخ: یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های او، رویکرد انتقادی‌اش نسبت به نظریه نسخ (منسوخ شدن برخی از آیات قرآن) است؛ او در بسیاری از موارد نسخ را نمی‌پذیرد؛ لذا مورد طعن علمای بسیاری واقع شده است.
4. توجه به تناسب آیات: به پیوستگی و ارتباط معنایی میان آیات مختلف قرآن توجه ویژه‌ای دارد و سعی در کشف این تناسبات می‌کند.
5. عدم استناد به روایات در صورت تعارض: ابومسلم از استناد به روایات و احادیث برای بیان مقصود آیه خودداری می‌کند. این رویکرد به‌ویژه در مواردی که روایات با مبانی عقلی و اصولی معارض باشند، صدق می‌کند.

گزارش محتوا

کتاب، شامل دو مقدمه محمدهادی معرفت (1309-1385ش) و گردآورنده می‌شود که در مقدمه دوم، شرح حال مفسر و روش تفسیری‌اش ذکر شده است.

بخش اصلی کتاب شامل تفسیر آیات قرآن به‌ترتیب سوره‌ها، از سوره فاتحه تا سوره ناس است. در این بخش، دیدگاه‌های تفسیری ابومسلم با جزئیات ارائه شده و محقق در متن و نیز در پاورقی‌ها بسیاری از موارد را با تفاسیر دیگری، مانند تفسیر فخر رازی و طبرسی، مقایسه کرده است.

گردآوردنده، از تفسیر مذکور تنها به تفسیر 1600 آیه دست یافته است.

برخی از مطالب کتاب چنین است:

1. پرداختن به شأن نزول برخی از آیات؛
2. بیان تأویل و معنی کلی آیات بر اساس عقیده اعتزالی؛
3. بیان حکم فقهی آیه در برخی موارد.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.