تذكرة الحفاظ
تذكرة الحفاظ، اثر شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی (متوفی 748ق)، از مهم‌ترین کتاب‌های رجالی و تاریخی است که به زندگی‌نامه حافظان حدیث پرداخته و با تحقیق زکریا عمیرات به چاپ رسیده است.
| تذكرة الحفاظ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ذهبی، محمد بن احمد (نويسنده) عميرات، زکريا (محشي) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب تذکرة الحفاظ |
| ناشر | دار الکتب العلمية = دار الکتب العلميه، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1428ق = 2007م |
| چاپ | چاپ دوم |
| موضوع | محدثان اهل سنت |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | تعداد مجلد: 3 تعداد جلد: 5 |
| کد کنگره | /ذ9ت4 / 115 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نام‌های کتاب
ذهبی نام کتاب خود را هم به‌صورت «تذكرة الحفاظ» و هم به‌صورت «طبقات الحفاظ» آورده است[۱].
ساختار
مقدمه کوتاهی از محقق، آغازگر کتاب بوده و مطالب که دربردارنده زندگی‌نامه مجموعا 1176 تن می‌باشد، در 21 طبقه، در پنج جلد، تنظیم شده است. شرح‌حال‌ها با زندگی‌نامه صحابه آغاز گردیده و با شرح حال طبقه حافظان هم‌عصر ذهبی، پایان یافته است.
شیوه کار مؤلف
در پایان بیشتر شرح‌حال‌ها، زندگی‌نامه مشاهیری که در آن سال درگذشته‌اند، آمده است. همچنین ذهبی در پایان بسیاری از طبقات، با جملات و عباراتی کوتاه، اوضاع و احوال سیاسی و علمی جهان اسلام را در مقطع زمانی آن طبقه، بیان کرده است. چنان‌که خود وی در جاهای مختلف این کتاب، خاطرنشان کرده، قصدش تحقیق درباره همه حافظان حدیث نبوده است[۲].
گزارش محتوا
در مقدمه، به‌صورت مختصر، به شرح حال ذهبی و اقوال علما پیرامون وی، پرداخته شده است[۳].
این کتاب که یکى از مهم‌ترین منابع اهل سنت در شناخت راویان احادیث مى‌باشد، از طول و تفصیل‌هاى سایر کتاب‌هاى ذهبى مثل «تاريخ الإسلام» و «سير أعلام النبلاء» خالى است[۴].
اصطلاح طبقه در آثار ذهبى به یک معنا به‌کار نرفته و در هریک از کتاب‌هاى او، مفهوم و محتواى مجزا دارد؛ مثلاً در یک کتاب، قرون هفت‌گانه را از زمان پیامبر(ص) تا زمان خودش در چهل طبقه تقسیم و بررسى کرده و در کتاب‌هاى دیگر، کمتر از آن؛ علاوه بر این، ترتیب رجالى و زمانى آنها نیز در کتاب‌هاى مختلف وى متفاوت بوده و در طبقه‌اى هشت یا ده راوى و در طبقات دیگر تا یک‌صدوسى راوى را ذکر کرده و همچنین در یک کتاب، یک طبقه را هشتاد سال و در دیگرى همان طبقه را شصت سال لحاظ کرده است. بنابراین با بررسى کتاب‌هاى او، روشن مى‌شود که هیچ روند و مبناى دقیقى در تقسیم‌بندى رجال حدیث در پیش نگرفته است[۵].
به‌هرحال او در این کتاب، رجال همه هفت قرن تاریخ اسلام را در بیست‌ویک طبقه گزارش کرده است. البته برخلاف روش معمول سیره‌نویسان و حتى برخلاف سایر کتاب‌هاى خود ذهبى که ابتدا به سیره نبوى پرداخته مى‌شود، او در این کتاب هیچ مطلبى درباره سیره نبوى ننوشته و آن را از سیره خلفاى راشدین آغاز کرده است و سپس به شرح و ترجمه احوال صحابه، تابعین و راویان قرون هفت‌گانه پرداخته است[۶].
ذهبى در این کتاب فقط به اشاره اجمالى و شرح مختصرى از احوال مهم‌ترین شخصیت‌هاى جهان اسلام پرداخته و از پرداختن به تعداد زیادى از راویان و همچنین از طول و تفصیل دادن به مشاهیر و اعلام و جزئیات زندگانى آنها اجتناب کرده است[۷].
با توجه به رفاقت و ارتباط نزدیکى که ذهبى با ابن تیمیه داشت، به‌شدت از ابن تیمیه پیروى کرده و لجاجت و عناد خاصى نسبت به شیعیان و عقاید شیعه اظهار کرده است. او در همه کتاب‌هاى خود این خط مشى را در پیش گرفته و تعابیر بسیار تند و شدیدى را در نقد و تضعیف راویان شیعه به‌کار برده است. او به‌ویژه در این کتاب، اصطلاحات و تعابیرى نظیر: «كذاب»، «كل بلاء فيه»، «رافضي كذاب» و «رافضي ليس بثقة»، به‌کار بسته است؛ ازاین‌جهت، مطالب وى مورد توجه علماى اهل سنت واقع شده است. البته على‌رغم چنین عناد و کینه‌ورزى بر ضد شیعه، به نقل احادیث راویان شیعه پرداخته و از بزرگان علماى شیعه، با عظمت و تجلیل یاد کرده و نیز از منابع مهم تاریخى و رجالى آنان بهره برده و به شرح احوال رجال زیادى از راویان شیعه پرداخته است؛ ازاین‌جهت، آثار وى به‌ویژه کتاب حاضر، براى علماى شیعه حائز اهمیت است. جنبه دیگر اهمیت کتاب، در این است که به شرح حال بانوان راوىِ حدیث پرداخته و نیز غالب مطالب علماى شیعیان را نقل کرده است[۸].
جلد پنجم، به ذیل‌های نوشته‌شده بر کتاب ذهبی، اختصاص یافته است که به‌ترتیب عبارتند از «ذيل تذكرة الحفاظ» نوشته ابوالمحاسن دمشقی[۹]، «ذيل طبقات الحفاظ» ابوالفضل مکی[۱۰] و «ذيل طبقات الحفاظ» سیوطی[۱۱].
وضعیت کتاب
این کتاب بارها در کشورهاى اسلامى به چاپ رسیده[۱۲] و اهمیت فراوان آن در میان مسلمانان، موجب شده است که برخی مورخان بعدی، بر آن ذیل بنویسند؛ از جمله ابوالمحاسن محمد بن علی بن حسن حسینی دمشقی (متوفی 764ق)، تقی‌الدین محمد بن محمد بن فهد هاشمی مکی (متوفی 871ق) و محمد بن عبدالعزیز بن عمر بن محمد بن فهد (متوفی 954ق)[۱۳].
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و فهرست تراجم اعلام کتاب، در انتهای جلد پنجم آمده و در پاورقی‌ها که توسط محقق نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- باغستانی، اسماعیل، «دانشنامه جهان اسلام»، ج13، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی،
- بی‌نام، «معرفی کتاب تذكرة الحفاظ»، برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، تاریخ انتشار 31/02/1399