تحفه شاهی
تحفه شاهی، تألیف میرزا عبدالعظیم بوستانی بخارایی، با تصحیح نادره جلالی، کتابی است پیرامون خانات منطقه ماوراءالنهر و بخارا در قرن سیزدهم هجری.
| تحفه شاهی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سامی، عبدالعظیم (نویسنده) جلالی، نادره (محقق) |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگی |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1388ش , |
| شابک | 978-964-528-119-7 |
| موضوع | بخارا (خان نشين) - تاريخ منغيتيان بخارا، 1753 - 1920 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DK 949/5 /ب3س2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تاریخ نگارش
نویسنده در سال 1319ق، تألیف کتاب را آغاز نموده است.[۱].
اهمیت کتاب
توجه به فقدان یک متن تاریخی منظم درباره حوادث ماوراءالنهر در دوران سلاطین منغیت، اهمیت عظیم کتاب را آشکار می‌سازد[۲].
ساختار
کتاب با دو مقدمه از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مصحح آغاز و مطالب بدون تبویب یا فصلبندی خاصی، در موضوعات و عناوین متعدد، عرضه شده است.
به‌رغم آنکه این اثر در سالهای نخستین قرن بیستم تألیف شده، سبک تاریخ‌نگاری‌اش همان سبک تاریخ‌نگاری سنتی، یعنی وقایعنگاری نقلی صرف است. آنجا هم که مؤلف در ذکر منابع خود «روضةالصفا» و جز آن را نام می‌برد، مبین آن است که او شیوه همین نویسندگان را مد نظر قرار داده و به‌رغم آنکه از اسناد، مدارک و مکاتیب موجود در بایگانی اداری بخارا می‌توانسته بیشترین استفاده را بنماید، اما جز در مواردی معدود، از چنین اسنادی نام نبرده و شیوه نگارش متن نیز استفاده کافی از این موارد را نشان نمی‌دهد[۳].
شیوه نویسنده، شیوه‌ای وقایعنگارانه است، اما از آنجا که فردی اهل علم و دانش بوده، به‌گونه‌ای نیز اوضاع سیاسی و اجتماعی اوضاع زمانه را در لابه‌لای مطالب تاریخی به تصویر می‌کشد[۴].
وی دارای نثری روان، توأم با عبارت‌پردازی و پیرایه‌های لفظی و بیانی است و در بیان مطالب کتاب، به اقتضای کلام، از شعر و حدیث نیز بهره جسته است.[۵].
گزارش محتوا
در مقدمه انجمن، به این نکته اشاره شده است که اثر حاضر، یکی از متون مهم در باب سلاطین منغیتیه و ارتباط آنان با دولت قاجار و روسها و پایان یافتن اقتدار منغیتیان بر بخارا و دیگر شهرهای ماوراءالنهر است که اطلاعاتی در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد[۶].
در تصحیح و تحشیه متون کهن، مهمترین کار مصحح، نگارش یک مقدمه مفصل است که در آن به توضیح درباره جغرافیای مناطقی که حوادث آن کتاب در آن اتفاق افتاده، ذکر اهمیت اثر از طریق مقایسه مستند و مستدل متن با دیگر آثار موازی، ذکر ارزش‌های غیر تاریخی کتاب نظیر ارزش ادبی، جغرافیایی و جز آن، تعداد نسخه‌ها و مقایسه آنها با یکدیگر و معرفی روش کار خود می‌پردازد. مصحح این اثر وزین نیز مقدمه‌ای برای کتاب ترتیب داده است، ولی در آن به تشریح و تفصیل بیش از حد و بی‌مورد تاریخ شیبانیان، هشترخانیان و سرانجام منغیتی‌ها پرداخته است؛ درحالی‌که ارائه توضیح مفصل درباره اشخاص و وقایعی که همه کتاب درباره آنها است یا در این کتاب بدان‌ها پرداخته نشده، بی‌مورد است. این در حالی است که وی از توضیح درباره بسیاری مسائل ضروری که باید به آنها می‌پرداخت، غافل شده است؛ از جمله اینکه در این مقدمه مفصل، حتی یک کلمه هم درباره حدود جغرافیایی قلمرو منغیتها نگفته است؛ درحالی‌که در این کتاب نام بیش از دویست شهر و روستای کوچک و بزرگ در قلمرو منغیتها آمده که خود گنجینه‌ای بسیار باارزش محسوب می‌شود. لازم بود که مصحح در خصوص این قضیه هم توضیح می‌دادند که اصولا حدود و ثغور قلمرو منغیتها کجا بوده و آنان در چه نقاطی با ایران، درانی‌های افغانستان، خانات خوقند و خیوه همسایه بودند و بر سر تصرف چه مناطقی با این همسایگان درگیری داشته‌اند. ازآنجاکه موضوع کتاب، شرح تاریخ سلاطین منغیت است و نویسنده آن کتابی دیگر نیز به نام تاریخ سلاطین منغیتیه دارد که مصحح به نام آن اشاره کرده است، بسیار ضروری می‌نمود که در این مقدمه، با برشمردن برخی ویژگی‌های این دو اثر، بر تفاوتهای آن دو تأکید شود تا خواننده آنها را یکی نپندارد[۷].
کتاب یکی از متون فارسی نوشته‌شده در ماوراءالنهر است و سبک ادبی نوشتار مؤلف، چگونگی صرف افعال، زمان‌ها و برخی از اصطلاحات خاص آن منطقه در این اثر موجود است که برای افرادی که درباره تطور زبان فارسی و گویش‌های آن تحقیق می‌کنند، می‌تواند بسیار مفید باشد. همچنین کتاب حاوی بسیاری از اشعار و سروده‌های شاعران ماوراءالنهر قرن سیزدهم است.[۸].
با توجه به آنکه هیچ تاریخ رسمی‌ای در دربار منغیتی‌های بخارا نوشته نشده و دیگر مورخان یا سفرنامه‌نویسان نیز به تناسب موضوع خود، درباره این سلسله، نکاتی را ثبت کرده‌اند که از روی آنها فهم و درک تاریخ منغیتی‌ها دشوار است، لذا کتاب تاریخی حاضر، از اهمیت فوقالعاده زیادی برخوردار است. برخی از جنبه‌های اهمیت تاریخی کتاب حاضر، در ذیل بیان و برشمرده می‌شوند:
مهمترین جنبه اهمیت آن، انعکاس نظر اهالی ماوراءالنهر در خصوص حوادث دوران منغیتها است که عموماًمبتنی بر اندیشه مذهبی تسنن و اندیشه قومی منغیت می‌باشد. در این اندیشه، شیعیان به‌عنوان دشمنان مذهبی و قنقراتهای خیوه و مینگهای خوقند به‌عنوان دشمنان قومی و ایلی در نظر گرفته می‌شدند که بر اساس آن، قتل و اسارت و خرید و فروش شیعیان و زیر سلطه گرفتن مینگها و قنقراتها و همچنین ممانعت از تاخت‌وتازهای آنها عملی پسندیده و قابل تحسین است.[۹].
دیگر جنبه قابل توجه در این اثر، این است که شغل لشکرنویسی مؤلف، باعث شده تا کتاب وی عموماًشرح نبردها و جنگهای امیران بخارا با همسایگان باشد. بدین ترتیب، اگرچه از مسائل و ماجراهای اجتماعی هم (جز در مواردی که به امور نظامی مربوط باشد و آن‌هم به‌صورت غیر مستقیم) چیزی نمی‌نویسد، حتی از ایلچی‌ها، سفیران، تجار و مسائل جاری در دربار و دیوان و جز آن، خبری به دست نمی‌دهد، اما شرح تفصیلی دقیق جنگها، باعث شده تا شیوه جنگیدن و اصطلاحات فراوان نظامی که در آن دوره استفاده می‌شد، در این کتاب بیاید. درعین‌حال، مؤلف برخی نکات ارزشمند اجتماعی را در لابه‌لای شرح جنگها و نبردها آورده است؛ از جمله در صفحات 10 تا 12 که نقش ویرانگر ایلات و مشاجرات آنها در اوضاع اجتماعی منطقه را به‌خوبی بیان کرده است. همچنین در این اثر، بسیاری از نام روستاها، محلات و حتی مراتع ماوراءالنهر اشاره و ثبت شده که در متون دیگر یافت نمی‌شود. بر اساس این داده‌های بسیار ارزشمند، می‌توان جغرافیای تاریخی منطقه را مورد مطالعه قرار داد[۱۰].
دیگر جنبه اهمیت تاریخی آن، گزارش مفصلی است که از غلبه منغیتی‌ها بر مرو و نواحی مجاور آن دارد. مسئله مرو و تصرف آن به دست امیر معصوم‌بیگ منغیت، یکی از صفحات غم‌انگیز و فراموش‌شده تاریخ ایران است. منابع تاریخی ایران، این واقعه را به‌اختصار برگزار کرده‌اند و توضیحی راجع به کم و کیف این قضیه به دست نمی‌دهند؛ به‌طوری‌که مفصل‌ترین گزارش در این‌باره از آن سر جان ملکوم است. میرزا عبدالعظیم سامی در تحفه شاهی گزارشی منحصربهفرد، مبسوط و مفصل از این قضیه و همچنین از دعاوی امیران منغیتی نسبت به خراسان (که تداوم همان دعاوی امیران شیبانی و هشترخانی است) به دست می‌دهد. اگرچه در این گزارش مشروح، برخی تناقضها یا اشتباه‌های تاریخی به چشم می‌خورد (که مصحح نیز بدان‌ها اشاره نموده است؛ مثلاًص278، تعلیق شماره 52)، اما به واقع، برای تحلیل روابط سه‌جانبه فی‌مابین امیران منغیتی بخارا، افغان‌ها و پادشاهان ایران (جانشینان نادر شاه و بعدها قاجاریان) بسیار مفید و ارزشمند است[۱۱].
از جمله ویژگی‌های کتاب، ذکر شجرنامه خاندان استرخانیان (هشترخانیان) و منغیتیه بخاراست که آن را از روزگار عبیدالله خان (1114-1223ق) آغاز می‌کند و گاه به‌تفصیل و در بعضی موارد به‌اجمال به شرح حال جنگهای آنان می‌پردازد. همچنین مؤلف در شرح و بسط تاریخ خاندان مغنیتیه بخارا غیر از تمام جانبداریها، به اعمال و رفتار نابهنجار حاکمان منغیته و بخارا نسبت به شیعیان مهر تأیید زده است.[۱۲].
در پایان اشاره به این نکته ضروری است که اگرچه مصحح در ویرایش متن بسیار زحمت کشیده و تلاش وی کاملا نمایان است، اما هنوز برخی اغلاط چاپی و ویرایشی در آن دیده می‌شود که برای خواننده غیر متخصص می‌تواند مشکلاتی بیافریند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود: «وادع» به‌جای «وداع» (ص8)، «مرو» به‌جای «مرور» (ص33)، «صرفی» به‌جای «صیرفی» (ص20)، «نخودک اتاق» به‌جای «نخودک اناق» (ص37)، «اخل» به‌جای «آخال» (ص80)[۱۳].
به‌لحاظ ویژگی‌های زبانی و دوره‌ای، بسیاری از کلمات (اعم از اعلام، اصطلاحات و یا وقایع) درج شده‌اند که برای خواننده به‌راحتی مفهوم نیستند و نیاز به توضیح دارند، ولی مصحح فقط به اندکی (حداکثر یکسوم) از آنها پرداخته و مابقی را به‌صورت لاینحل برای خواننده گذاشته است. همچنین در این اثر، به‌عنوان تصحیح یک متن تاریخی، چاپ چند صفحه از نسخه خطی بسیار ضروری می‌نمود، اما متأسفانه این مهم مورد غفلت واقع شده است. علاوه بر این، چاپ نقشه‌هایی از قلمرو جغرافیایی منغیتها و همچنین شجره‌نامه خاندان هشترخانی و خاندان منغیتیه به‌عنوان ضمایم، ضروری می‌نمود[۱۴].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و تعلیقات و فهرست آیات، احادیث، اشعار، اشخاص، جای‌ها، گروه‌ها و طایفه‌ها، مشاغل و مناصب و واژه‌نامه و کتابنامه، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها اندک بوده و در آنها علاه بر اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب پرداخته شده است.