تحفه سلطانیه؛ نامه‌ها، مکتوبات و منشآت
تحفه سلطانیه؛ نامه‌ها، مکتوبات و منشآت تألیف حسن بن گل محمد بن قلی‌محمد (سدۀ دهم و یازدهم قمری)، مصحح محبوبه مسلمی‌زاده؛ این کتاب، از جملۀ مکاتیب سلطانی و متضمن برخی اخوانیات است. این رساله با مقدمه‌ای با نام و ستایش خدا و تلمیح و استناد به آیات کریم آغاز شده و با صلوات و تحیات بر سرور کائنات و اصحاب و اولاد عالی‌نژاد او دنبال می‌شود و در ادامه اشاره‌گونه‌ای به محتوای رسالۀ خود دارد.
| تحفه سلطانیه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن قلي محمد، حسين بن گل محمد (نویسنده) مسلمی‌زاده، محبوبه (مصحح) |
| ناشر | میراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1399 |
| شابک | 8ـ193ـ203ـ600ـ978 |
| موضوع | نامه‌نگاري فارسي - تاريخ - قرن 10 |
| کد کنگره | PIR ۲۸۸۶/ح۵ت۳ ۱۳۹۹ |
ساختار
کتاب در سه باب تدوین شده است.
گزارش کتاب
ترسل و انشاء یکی از شاخه‌های ادب فارسی است که به لحاظ ادبی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی در دوره‌های مختلف تاریخی اهمیت شایانی داشته است. فن نامه‌نگاری یا ترسل، از فروع علم انشاء، در ادبیات فارسی سابقه‌ای طولانی دارد و نویسندگان ایرانی برای قالب نامه اهمیتی خاص قائل بوده، مهارت در نوشتن نامه‌های زیبا و بلیغ را وسیله‌ای مؤثر در ترقی و پیشرفت افراد و نفوذ در دیگران می‌دانسته‌اند.
رسائل و مکاتیب برجای‌مانده از دوره‌های مختلف تاریخی که بیشتر به قلم نویسندگان و ادیبان نامدار ایران رقم خورده، غالباً از نظر ادبی، تاریخی، اجتماعی و همچنین نکات و دقایق دستوری و لغوی، چگونگی استعمال صنایع ادبی و ویژگی‌های سبک‌شناسی و شیوۀ نگارش حائز اهمیت بسزایی است که با غور و توغل در آنها، آگاهی‌هایی ارزشمند در بررسی سیر تطور و تحول نثر فارسی در طی قرون و اعصار گوناگون و حقایق تاریخی و ریشۀ وقایع و جریان‌های سیاسی و اجتماعی، اعتقادات دینی، شیوۀ تخاطب و روابط و احوال طبقات جامعه، تشکیلات کشوری و لشکری و آیین آن می‌توان حاصل کرد.
این کتاب، از جملۀ مکاتیب سلطانی و متضمن برخی اخوانیات است. این رساله با مقدمه‌ای با نام و ستایش خدا و تلمیح و استناد به آیات کریم آغاز شده و با صلوات و تحیات بر سرور کائنات و اصحاب و اولاد عالی‌نژاد او دنبال می‌شود و در ادامه اشاره‌گونه‌ای به محتوای رسالۀ خود دارد و هدف از کتابت چنین رساله‌ای را اینگونه بیان داشته است: «حرف انشاء و صنعت املاء نزد فصحاء و بلغاء امری است مسلم و هنری است مکرم ارباب دولت و اصحاب حشمت و غیرهم ناچار است از ارسال رسل و رسایل به جانب اقران و اماثل و عرایس مضامین را در جلباب الفاظ مکتوب از اغیار مخفی داشتن نزد اولی الالباب احسن واصفات است یحتمل که اظهار آن قاصد مقاصد را ضرر نکند و خلال نپذیرد بنابر آن چند سطری در این باب مرتب گشت....». حسن بن گل‌محمد کاتب این نسخه است که از احوال و آثار او اطلاعی در دست نیست.
این نسخه متضمن نامه‌های دیوانی خطابی و جوابی اعم از سلطانیات و اخوانیات است. در نگارش این مکتوبات، اغلب ارکان نامه‌نگاری از افتتاح، نعوت و القاب، ادعیه و عرض تحیات و اخلاص و جز آن مطابق با اصول نگارش منشآت دوره‌های پیش با الگوپذیری از منشآت عصر تیموری رعایت شده است.
باب اول شامل مکتوباتی به «جانب سلاطین» است و انواع مکتوبات سلاطین، برای محاربه، به جانب امیر، به جانب امرا، به جانب صدر، سادات عظام، مشایخ، قاضی، علما، احتساب، استادان، حافظ، شعرا، کاتبان، پدر، والده، برادر، همشیره و برای فاتحه را دربر می‌گیرد.
مؤلف در باب دوم نمونه‌هایی از مکتوبات در «احکام نشان و حکومت و امارت» را مشتمل بر نشان صدارت، شیخ‌الاسلامی، قضات، احتساب، ترخانی، شیخی مزارات، ترخانی علما، خازنی، قورخانۀ سلاح‌دار، داروغگی جبه‌خانه، قوش‌بیگی بازداران، داروغگی موضعه، گرک یراقی خاصه و مهتری نقاره‌خانه به دست داده است.
باب سوم در «مکاتبات شرعیه» است و مشتمل بر مکتوباتی است با محتوای خط نکاح، مکتوب چهار خط، وثیقۀ طلاق، اعتاق، مبیعه، کفالت، حوالۀ دین، بیع جایز مع المصارف، بیع حکم مع المصارف، قرض و انواع وثایق دیگر.
در سرتاسر این نسخه به نام مکتوب‌الیه اشارۀ مستقیم نشده و زمان و مکان مشخصی نیز به دست داده نیست، جز در یکی‌دو مکتوب در باب سوم، که تاریخ «خمس و سبعین و تسعماءه» و «حصار بلدۀ شادمان» و «محلۀ چشمۀ ماهیان» مذکور است که شاید بتوان از این قرائن، تاریخ حیات مؤلف را حدس زد.
از مقدمۀ کتاب برمی‌آید که مؤلف از منشیان و کاتبان دربار بوده و مجموعه‌ای از مکاتبات خود را به عنوان نمونه‌های عملی نامه‌نگاری و قالب و الگویی برای استفادۀ کاتبان و علاقمندان به این حرفه گردآوری کرده است. مکتوبات این نسخه طبقات مختلفی اعم از سلاطین، امرا، وزرا، قضات، مشایخ، سادات، علما، محتسبان، استادان، حافظان، شعرا، کاتبان، و.... را مخاطب کرده و در تبویب نسخه و طبقه‌بندی مکتوب‌الیه، که قسمت عظمای ایشان از طبقۀ اعلی و اشرف هستند، مراتب از بالا به پایین رعایت شده است.
این نسخه شامل بیش از هفتاد نامه و جواب است که تعداد و محتوای نامه‌ها در باب اول و دوم نسخۀ اساس و چهار نسخۀ فرعی مورد استفادۀ مصحح مشترک بوده؛ اما در باب سوم، در نسخه‌های فرعی مواردی چند اضافه دارد که در پاورقی افزوده شده است.[۱]
پانويس
- ↑ ر.ک: پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات