تاريخ الزمان
تاريخ الزمان، تألیف ابوالفرج جمال‌الدین ابن عبری (متوفی 685ق/ 1286م) مشهور به ابوالفرج ملطی، بخشی از «تاريخ المطول» این نویسنده است. اسحق أرمله کتاب را از سریانی به عربی برگردانده است. جان موریس فییه بر کتاب مقدمه نوشته است.
| تاريخ الزمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن عبری، غریغوریوس بن هارون (نویسنده)
ارمله، اسحق (مترجم) فييه، جان موريس (مقدمه‌نويس) |
| ناشر | دار المشرق |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1991م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 2-7214-8014-7 |
| موضوع | عباسيان - تاريخ - 132 - 656ق.
مغولان - تاريخ کشورهاي اسلامى - تاريخ - 132 - 656ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف2ت2 38/6 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر شرح‌حال مترجم و مقدمه تحقیقی کتاب و دو حقبه (حقبه ده و یازده) است. در حقه ده ملوک عرب و در حقه یازدهم ملوک هونیین مطرح شده است.
گزارش محتوا
شهرت ابن عبری در میان مورخان وابسته به سه تاریخ‌نگاری معروف او می‌باشد. تاریخ کلیسا، تاريخ الزمان که به عربی نوشته شده است و تاریخ عمومی مختصر الدول که خود با افزودن و کاستن مطالبی در اواخر عمر به عربی ترجمه کرده است. و سنت مسیحی سریانی را با برداشت از میراث یونان باستان و نیز تحقیقات اعراب مسلمان، دریک‌‌جا جمع کرد و به‌غیراز کتاب مختصر الدول که به سه قسمت تقسیم می‌شود، تمام آموزه‌های خویش را همانند فلسفه، طب، زبان‌شناسی در بیش از سی کتاب گردآوری کرد که اغلب آنها به زبان سریانی بوده و گاهی به زبان‌های عربی، لاتین و یا فرانسوی ترجمه شده‌اند[۱].
ابن عبری در انتخاب مؤلفه‌های جدید با وسعت نظر و زمانه‌ای که در آن زندگی می‌کرده است، بر سایر هم‌کیشان خود مقدم‌تر بوده است. مجموعه تاریخ‌نگاری وی بر دولت‌های حاکم زمانه پایه‌گذاری شده است، اما در دل تاریخ سیاسی، باظرافت خاصی از رویدادهای علمی و عالمان، رخدادهای اجتماعی، وقایع مصیبت‌بار و حوادث طبیعی فرقه‌های گوناگون که ریشه در مذاهب مختلف دارد سخن می‌گوید. در اصل روش تاریخ‌نگاری وی عمومی است. گرچه گاهی یا به دلیل خلاصه کردن و یا از روی عمد، بخش‌هایی از تاریخ جهانی را مانند مورخین گذشته بازگو نمی‌کند اما در انتها به مجموعه منظمی از اطلاعات می‌رسیم که با دقت و ریزبینی در کنار هم بازگو، تشریح و در برخی مواقع نقد شده است[۲].
ابن عبری مؤلّفى پرکار بود و با همه وظایف کلیسایى که داشت، آثار بسیار و متنوّعى به عربى و سریانى پدید آورد. تنوع موضوعى نوشته‌های وی دلیلى بر جامعیت علمى اوست. باآنکه نوشته‌های ابن عبری آگاهى تازه‌ای در بر ندارد، اما بازتاب روشنى از فرهنگ زمان اوست. آثار او شامل همه معارف سده 7ق/13م است. به نظر برخى - که البته اغراق‌آمیز مى‌نماید - ابن عبری در علوم زمانش بدون استثنا سرآمد همه شرقیان بوده و در غرب هم در آن عصر جز توماس آکوینى و قدیس بوناونتوره کسى بر او برتری نداشته است. قسمت عمده نوشته‌های ابن عبری به زبان سریانى است. با توجه به اینکه جز در نوشته‌های دینى، آثار او از مقوله ترجمه نوشته‌های عربى به سریانى بود و به علت استفاده فراوان او از منابع عربى و شیوه بررسى و تألیف علمای عربى‌نویس، او را از نمایندگان «دانش عربى» و متأثر از فرهنگ عربى - اسلامى دانسته‌اند[۳].
سلیم دکاش یسوعی، مقدمه‌ای بر کتاب نوشته است. او در مقدمه‌اش «التاريخ المطوّل» را حلقه اساسی بین کتب تاریخی دانسته است که وضع سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و مدنی در شرق را مطرح کرده است. نویسنده این کتاب از منابع معتبر و کتب سریانی و عربی و فارسی که در کتابخانه شهر مراغه –یکی از پایتخت‌های مغول- به آنها دسترسی داشته استفاده کرده است. وی سپس تأکید می‌کند که ازآنجاکه جان موریس مقدمه علمی بر زندگی ابن عبری و کتاب تاریخ المطول، از حیث جایگاهش بین دیگر کتب تاریخ و اهمیتش برای مورخ معاصر نوشته است، به برخی اشاراتی که در مطالعه کتاب و استفاده از آن مفید است اکتفا می‌کنم: در رابطه با عنوان کتاب، این کتاب در مجله «المشرق» تحت عنوان «تاريخ الدول السریانی» تألیف ابوالفرج ملطی منتشر شده است. برخی از محققین از آن با عنوان «تاریخ مختصر الدول» نام برده‌اند که انطوان صالحانی در چاپ اول در سال 1898 و چاپ دوم تصحیح شده با فهرست عمومی در سال 1958م آن را منتشر کرد. اما کتابی که امروز منتشر کردیم، به تاریخ المطول باز می‌گردد که عنوان اصلی آن آنچنان که در نسخه‌های خطی سریانی قدیمی آمده «تاريخ الزمان» است. البته توجه به این نکته را جلب می‌کنیم که در اینجا تنها جزئی از این تاریخ را منتشر می‌کنیم یعنی حقبه ده و یازدهم را. اما این تاریخ به یازده حقبه تقسیم می‌شود که به ترتیب عبارت است از: آباء (از آدم تا یشوع)، و قضات (از یشوع تا شاول) و ملوک عبرانی، ملوک کلدانی... ملوک عرب و ملوک هونیین[۴].
نکته دیگر آنکه در کتابت بعضی اسامی اعلام بین مختصر تاریخ الدول که در اصل به عربی نگارش شده است و «تاريخ الزمان» که از سریانی به عربی ترجمه شده است اختلافانی وجود دارد: مثلاً طغرک بک (تاريخ الزمان)- طغرلبک (المختصر)، کیکسرو- کیخسرو، خوارزم شاه- خوارزمشاه، دقوز خاتون- دوقوز خاتون...[۵].
بدون شک «تاريخ الزمان» اهمیت فراوانی بین نوشته‌های تاریخ ویژه شرق قدیم دارد؛ بنابراین ابن عبری در انتهای سلسله‌ای از مورخین بزرگ و اصحاب موسوعات می‌آید که مطالب آنها را اقتباس کرده و پس از تنقیح و تصحیح، آنچه را هم که خود مشاهده کرده و دیده به آن مطالب افزوده است. واضح است ابن عبری دانشمند اهل مطالعه و ژرف‌اندیش بوده است؛ لذا فراوان اشاره می‌کند که «پنج جلد کتاب» را خوانده و یا «کتاب دیگری خواندیم» و «خبری در کتب که شایسته ذکر باشد نیافتیم»... و هنگامی‌که زندگی شخصی خود را ذکر می‌کند می‌گوید: «... تا امروز ترک نکردیم...» و «تا امروز». از دیگر امتیازات کلام ابن عبری می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- جایگاه خاصی برای سنت‌های قبایل و شعوب و عادات و... قائل است.
- همچنین به وضع مسیحیان و احوال آنها در ممالک مختلف و انحطاطات و آزارهایی که به ایشان رسیده توجه ویژه‌ای دارد.
- برای وضع اقتصادی و معیشتی قبایل مختلف نیز اهمیت قائل است، لذا نشر مجدد این تاریخ امروز نیز ضروری است تا بر احوال گذشته اطلاع یابیم و مشی نوی برای امروزمان بیفکنیم[۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهرست اسامی اشخاص و اماکن در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- حاجی محمد، مریم، شیرازی، اسماعیل، «بررسی مؤلفه‌های تاریخ‌نگاری مسیحیان سریانی در آثار ابن عبری، نمونه موردی: مختصرالدول ابن عبری»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ‌پژوهی، پاییز 1394، شماره 64، صفحه 173 تا 192.
- رحیم لو، یوسف، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1377.