بغية المستفيد لشرح منیة المرید
بغية المستفيد لشرح منية المريد، نوشته محمد عربی (درگذشته 1309ق)، فرزند محمد بن سائح تجانی است. او قصیده‌هایی از احمد تجانی (درگذشته 1250ق)، فقیه مالکی‌مذهب و سرسلسله طریقت تصوّف «تجانیه» را، که به «مُنية المُريد» شهره است و اذکار و آدابی را برای تربیت مریدان آورده است، شرح نموده است. سعید محمود عُقَیِّل، پژوهش کتاب را انجام داده است.
| بغية المستفيد لشرح منیة المرید | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | تجانی، محمد عربی (نويسنده)
عقیل، سعید محمود (محقق) تجانی، احمد بن محمد ( نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | منیة المرید. شرح |
| ناشر | دار الجيل |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 1426ق - 2005م |
| چاپ | 2 |
| موضوع | تجانی، احمد بن محمد، 1150 - 1230ق. منیه المرید - نقد و تفسیر - تصوف - آداب و اعمال - مرید و مراد - شعر عرفانی - قرن 13ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP ۲۵۴/۴/ش۹م۹۰۲۲ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
احمد تجانی بنیان‌گذار طریقه تجانیه در مغرب عربی است. او در منظومه خود آنچه را که یک مرید و رهرو راستین برای اخذ اوراد طریقت تجانی نیازمند است و از شناخت و مراجعه به آن‌ها بی‌نیاز نمی‌شود، آورده است. محمد عربی برای شرح این منظومه، نخست مقدمه‌ای با هفت مطلب را پیش از آغاز شرح قصیده‌ها نوشته و (به گفته خود) آنچه را که به‌کار هر خواهنده و جوینده‌ای در مسیر کمال می‌آید، در آن آورده است. این مطالب عبارتند از:
- بیان منشأ علوم طریقت و بیان برخی از اسراری که ویژه اهل کمالات می‌باشد؛
- اشاره‌هایی به حقیقت ادب و خاستگاه و جایگاهی که نزد کمال‌یافتگان دارد؛
- گزیده‌هایی از آداب حضرت والاجاه (احمد تجانی) و ذکر برخی از اوصاف صاحبان مرتبت‌های نفیس و فاخر؛
- بیان برخی از آداب «همنشینی و برادری» برای تربیت مریدان و اشاره به لوازمی از «وفاداری و کمال جوانمردی»؛
- سخنی در فضیلت «نیکو شنیدن» و برخی ویژگی‌های آدابی که مرید را به راه دریافت معنی می‌برَد و بُریدن از همه چیز (کمال الانقطاع) می‌کشاند؛
- بیان اختلاف اولیای الهی در اتخاذ طریقه‌ها و مذهب‌هایی که منشأ آن‌ها ذوقیات و مشرب‌های ناهمگونِ با یکدیگر است و نیز، سخنی در وجه نام‌گذاری طریقت فاخر تجانی به «احمدیه»، «محمدیه» و «ابراهیمیه حنیفیه»[۱].
بُغية المستفيد سه بخش دارد:
- مقدمه‌ای که نویسنده در آن «احمد تجانی» را می‌شناساند و از تعلّم، سفر، تدریس، ارتباط‌ها و دیدارهایش و نیز از درک مقام و فضیلت‌های طریقت و کرامت‌ها و منقبت‌های او و یارانش سخن می‌گوید؛
- سند وِرد و فضیلت‌های آن و آنچه را که باید گیرنده ورد هنگام اخذ و پس از آن به کار بندد و نیز، وقت و شروط ورد و ملحقات و ارکان آن؛
- وقت ادای وظیفه با افزودن شرط‌هایی بر شرط‌های پیشین و نیز، فضیلت ادای وظیفه و ارکان آن به‌ضمیمه اعمال مرید در روز جمعه.
نویسنده «خاتمه‌ای» را به پایان کتاب افزوده است و در آن از فضیلت یاقوت دردانه و «جوهرة الكمال»، که در ستایش سیّد رجال است، سخن می‌گوید[۲].
اذکار روز جمعه از لوازم سلوک شمرده شده است. مرید باید بعد از نماز عصر به ذکر «لا إله إلا الله» بپردازد و این ذکر را همچنان تا غروب ادامه دهد. او درباره حضور زنان در حلقه‌های ذکر بحث نموده است[۳]. همچنین لازم است مرید در این حالت، طهارت مائیه (وضو، غسل) داشته باشد؛ لیکن در تلقین این ذکر عدد خاصی لحاظ نشده است. تجانیه بر این باورند که صحیفه اعمال در آخر هر هفته به خداوند عرضه و با این عمل اول و آخر نامه اعمال مزین و معطر به ذکر تهلیل می‌شود[۴].
محمد عربی درباره سند وِرد و فضیلت‌های آن بحث نموده است[۵]. او در «صفت مقدّم» به اهلیت داشتن کسی که می‌خواهد اوراد به او تلقین شود و آن‌ها را بیاموزد، پرداخته است[۶]. وی آنچه را که گیرنده وِرد هنگام اخذ و پس از آن لازم دارد، شرح کرده است[۷]. نویسنده همچنین، مباحثی را درباره «ارکان ورد» و وقت و فضیلت وظیفه (که از لوازم وِرد شمرده می‌شود) و ارکان آن (که همان استغفار است) ارائه کرده است[۸].
در طریقت تجانیه به دو گونه شرایط و آداب ورود به آن («شروط عمومی» و «شروطی برای اوراد و اذکار خاص»)، اشاره می‌شود. نویسنده برای همین، فصلی را برای دو صلوات شریفی که از اسرار عارفان بزرگ طریقت بشمار می‌آید و احمد تجانی آن دو را در خاتمه نظمش آورده است، ویژه نموده است[۹]؛ یکی «صلوات فاتح» است که صلواتی برای گشودن درهای بسته شمرده می‌شود و متن آن چنین است: «اللّهم صلّ علی سيّدنا محمد، الفاتح لما أُغلِقَ و الخاتم لما سبق، ناصر الحق بالحق و الهادي إلی صراطك المستقيم و علی آله حق قدره و مقداره العظيم» و دیگری «جوهرة الكمال في مدح سيّد الرّجال» است که یکی از ارکان وظیفه شمرده می‌شود و آن، صلواتی معروف نزد اهل طریقت تجانیه است و ذکر آن نیز چنین است: «اللهم صلّ و سلّم علی عين الرحمة الربانية و الياقوتة المتحقّقة الحائطة بمركز الفهوم و المعاني و نور الأكوان المتكوّنة الآدميّ صاحب الحق الربّاني، البرق الأسطع بمزون الأرباح المالئة لكلّ متعرض من البحور و الأواني، البرق الأسطع بمزون الأرباح المالئة لكلّ متعرّض من البحور و الأواني، اللهم صل و سلم علی عين الحق التي تتجلی منها عروش الحقائق عين المعارف الأقوم صراطك التام الأسقم اللهم صلّ و سلّم علی طلعة الحق بالحق الكنز الأعظم إفاضتك منك إليك إحاطة النور المطلسم صلّی الله عليه و علی آله ، صلاة تعرفنا بها إياه»[۱۰].
نویسنده در فصل دوم به پاره‌ای از فضیلت‌های عمومی که ویژه ارکان وِردهاست، پرداخته است؛ او در این قسمت به فضیلت‌های اَذکار «استغفار»، «صلوات بر پیامبر(ص) و آل او» و «کلمه توحید و اخلاص» (لا إله إلّا الله)، با بهره‌گیری از قرآن، احادیث و سخن بزرگان اشاره می‌کند[۱۱].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه نویسنده و متن کتاب.
- خسروشاهی، مرتضی، «شیخ احمد تجانی و طریقت تجانیه»، پژوهش‌نامه ادیان، بهار و تابستان 1395 - شماره 19.