اندیشه و زبان در مقالات شمس

اندیشه و زبان در مقالات شمس تألیف جواد مرتضایی؛ این کتاب، با استناد به متن کتاب مقالات شمس. سعی کرده است ابعاد و زوایای شخصیت، اندیشه و زبان شمس تبریزی را مورد تحقیق و بررسی قرار دهد.

اندیشه و زبان در مقالات شمس
پدیدآوران	مرتضایی، جواد (نویسنده)
ناشر	انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1389
چاپ	اول
شابک	‎978-600-121-099-0
موضوع	شمس تبريزي، محمد بن علي، 582؟ - 645ق. - نقد و تفسير نثر فارسی - قرن 7ق. - تاريخ و نقد عرفان - متون قديمي تا قرن 14 تصوف - متون قديمي تا قرن 14
کد کنگره	‏/ش8 م7088 / 283 BP

کتاب مشتمل بر مقدمه و پنج فصل است. عناوین فصل‌ها عبارت است از: شرح حال و زندگانی شمس؛ مقالات، زبان و بلاغت آن؛ اهم موضوعات و دیدگاه‌های شمس در مقالات؛ نخوت درویشی شمس؛ و برخی از واژگان نادر و اصطلاحات عرفانی.

در فصل اول، با استفاده از سخنان خود شمس در مقالات و منابع دست اول دیگر از قبیل مثنوی ولد نامه، رساله سپهسالار و مناقب العارفین افلاکی، زندگی‌نامه و شرح حالی از شمس تدوین نموده است. در این شرح حال، نام و نسب شمس، دوران کودکی و نوجوانی او، شیخ او، دیدارش با مولانا، غروب و طلوع شمس، بی قراری مولانا در فقدان او و آثارش بیان شده است.

فصل دوم، به بررسی ویژگی‌های بلاغی و دستوری جالب توجه زبان شمس در مقالات اختصاص دارد. در بررسی ویژگی‌های دستوری، از ویژگی‌های صرفی و نحوی و در بررسی ویژگی‌های بلاغی از کاربرد تشبیه، تمثیل، استعاره، و نکات معانی و بدیعی با نمونه مثال‌هایی؛ یاد کرده است. همچنین به جنبه‌های آشنایی زدایی و رمزگرایی زبان او با رویکرد به تأویل و تفسیر آیات و احادیث نیز پرداخته است.

در فصل سوم به تحلیل مهم‌ترین موضوعات مطرح شده در مقالات نظر داشته است؛ به عبارت دیگر به دغدغه‌های فکری شمس که او بیشتر به آن توجه داشته و از آن‌ها سخن گفته، پرداخته است؛ مانند موضوعات تقید به آداب شرع، شیخ و مرید، لطف و قهر، انسان، علم و فلسفه، مال و ثروت، طنز و انتقاد، شوخی و لطیفه و مانند اینها.

فصل چهارم، به بیان نخوت درویشی شمس، مانند خودستایی‌ها، تعریض‌ها، و تهکّم‌هایش به برخی از عارفان برجسته و نامدار اختصاص دارد و نمونه‌هایی از تعریضات وی به سنایی، ابن عربی، افلاطون، محمد غزالی و فخر رازی ذکر شده است.

در فصل پنجم، نوادر لغات و ترکیبات متن مقالات را بررسی نموده است. بخشی از این لغات کم کاربرد در فرهنگ‌ها نیامده است و نگارنده به پیروی از مصحح مقالات(محمدعلی موحد) معناهایی برای آن‌ها در نظر گرفته است. در این فصل به بررسی و تحلیل کوتاه دربارۀ دیدگاه‌های شمس راجع به بعضی از اصطلاحات عرفانی، شرعی، کلامی، مانند: جبر،ذکر، رضا، روح، سماع، مرگ، مستی و ولایت پرداخته است.

یادداشت‌های هر فصل در پایان همان فصل ذکر شده و فهرست‌های منابع و مآخذ و نمایه اعلام، اماکن و کتاب‌ها در پایان کتاب درج شده‌است.

منابع مقاله

عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.