الکنایه و التعریض

الکنایه و التعریض، اثر ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی نیشابوری (متوفی 429ق)، با تحقیق و شرح دکتر عایشه حسین فرید، کتابی است پیرامون کنایه و تعریض در موضوعات مختلف، از جمله: اخلاق، تدبیر، حسن تقدیر، سیاست، آبادانی، مزاح و فکاهه، سلطان و... که به زبان عربی و در 400ق نوشته شده است.

الکنایه و التعریض
پدیدآوران	ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نویسنده) فرید، عایشه حسین (مصحح)
ناشر	دار قباء
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1998م. = 1377ش.
چاپ	چاپ يکم
شابک	‎997-5810-39-6
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/ح7ث7 / 2034 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نویسنده پس از تألیف کتاب، آن را به خزانه ابوالعباس مأمون بن مأمون خوارزم شاه، تقدیم نموده است.

جایگاه کتاب

اثر حاضر، دارای اهمیت و جایگاه ویژه‌ای می‌باشد، زیرا تا پیش از ثعالبی، علما و نویسندگان، مطالعات و پژوهش‌های خود در زمینه کنایه و تعریض را در فصل یا بابی از کتاب خود آورده و پیرامون آن، بحث می‌کردند، اما اثر حاضر، اولین کتاب مستقلی است که در این موضوع به رشته تحریر درآمده است.

نام دیگر کتاب

نام دیگر کتاب، «النهایه فی فن الکنایه» می‌باشد که نام اصلی آن، معروف‌تر است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز و مطالب در هفت فصل، تنظیم شده است.

آنچه باعث اهمیت کتاب می‌شود، آن است که مؤلف آن، از نویسندگان نسبتا پرکار و فعال بوده که تقریبا در هر سال از زندگی خود، یک تألیف داشته است؛ یعنی او در حدود 85 کتاب تألیف کرده و مدت سن و عمر او نیز هشتاد سال بوده است.

وی بسیاری از آنچه در یکی از تألیفات خود آورده، در دیگری نیز تکرار کرده است. کتاب‌های او، دارای حجم بسیار نیست.

شیوه نویسنده این بوده است که کتاب‌های کوچک و کراسه‌های موجز می‌نگاشته و مطالب مشکل و دور از فهم، آن‌ها را نمی‌انباشته و به همین جهت، تألیفات او نزد همه کس، پسندیده و دلپذیر است.

کتاب، رساله دکترای محقق بوده و از جمله اقداماتی که در راستای ارتقا و کیفیت عرضه کتاب، انجام داده است، عبارتند از:

1. ذکر نصوص کتاب از مصادر متنوع آن.
2. ذکر بحور اشعار در مقابل نص کتاب و قرار دادن اسم بحر، بین کروشه.
3. ذکر زندگی‌نامه مختصری از اعلام مذکور در متن و اشاره به مصادری که اطلاعات بیشتری در آن پیرامون آن اعلام یافت می‌شود.
4. تهیه فهارس فنی برای موضوعات مختلف کتاب و....

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، به موضوع و اهمیت کتاب، اشاره شده است.

نویسنده در مقدمه کتاب، ضمن توضیح مختصر محتوای فصول، به این نکته اشاره دارد که کتاب حاضر را در سال 400ق و در نیشابور، تألیف نموده و مجددا پس از آن، آن را انشاء، تهذیب و تذهیب نموده است.

باب اول که دارای پنج فصل می‌باشد پیرامون زنان و اهل حرم و کسانی که مانند آنان می‌باشند بوده و به شئونات و احوال آنان، پرداخته شده است.

باب دوم نیز که در پنج فصل خلاصه شده، در رابطه با مردان، غلامان و کسانی که ملحق به ایشان هستند بوده و در آن مسائل، اوصاف و احوال آنان، مطرح گردیده است.

در باب سوم، از کنایات مربوط به طعام، عاقبت اکل و مسائل مربوط به آن، سخن رفته و باب چهارم نیز به کنایه از کارهای زشت، عیوب و اشکالات از جمله: دردی که دوایی ندارد، برص، بخل، ذم شعرا و شعر، سؤال و تکدی‌گری، فقر و بدی حال، کارهای پست و... اختصاص یافته است.

در باب پنجم، کنایاتی ذکر گردیده که مربوط به مرض، پیری، مرگ، اکتهال، شیخوخت و مشارفت موت و قتل می‌باشد و در باب ششم، کنایات مربوط به طعام و شراب، ذکر شده است.

باب آخر نیز به کنایه و تعریض از مسائل مختلفی همچون عزل، شکست، برخی از الفاظ مربوط به سلطنت، مرمت و اصلاح بدن، اخبار النبی(ص)، ضد کنایه، کنایات اهل بغداد و....

وضعیت کتاب

فهرست مطالب؛ آیات قرآنی؛ احادیث؛ اقوال و امثال عرب؛ شعر؛ اعلام؛ امم، قبایل و طوایف؛ اماکن و شهرهای مذکور در متن، به همراه فهرست مصادر و منابع مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده است.

پاورقی‌ها توسط محقق نوشته شده و در آن‌ها، علاوه بر ذکر منابع و تشریح برخی از لغات سخت و دشوار متن، توضیحات مفصل و مفیدی پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن، داده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. قایدان، اصغر، «تاریخ‌نگاری ثعالبی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه: اطلاع‌رسانی و کتاب‌داری، «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، مرداد و شهریور 1381- شماره 58 و 59 (8 صفحه- از 59 تا 66).
3. خلیل ابورحمه- نزار اباطه- الصاغرجی، مأمون، «التعریف و النقد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، نشریه: ادبیات و زبان‌ها، «المجمع اللغه العربیه بدمشق»، المجلد الحادی و الستون، محرم 1407ق- العدد4 (74 صفحه- از 751 تا 824).