النهاية في غريب الحديث و الأثر
النهاية في غريب الحديث و الأثر تأليف مبارک بن محمد بن عبدالواحد شيبانى، معروف به ابن اثير جزرى، متوفى به سال 606ق مى‌باشد كه از لغت‌نامه‌هاى عربى به‌شمار مى‌رود و در باب غريب حديث تألیف شده است. وى در اين كتاب، احاديث غريبى را كه در متون و منابع دينى پراكنده‌است، گرد آورده و به شرح و توضيح آنها از جهت لغوى پرداخته‌است.
| النهایة في غریب الحدیث و الأثر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زاوی، طاهر احمد (محقق)
طناحی، محمود محمد (محقق) ابن اثیر، مبارک بن محمد (نویسنده) |
| ناشر | اسماعيليان |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1367 ش |
| چاپ | 4 |
| موضوع | احادیث - واژه‌نامه‌ها
احادیث اهل سنت - قرن 6ق. زبان عربی - واژه‌نامه‌ها قرآن - واژه‌نامه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | BP 106/2 /الف2ن9 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اين كتاب ماخوذ از «غريبين» هروى و «غريب الحديث» ابوموسى اصفهانى مى‌باشد.
ابن اثير خود مى‌گويد: «من در اين دو كتاب امعان نظر كردم. كتاب ابوموسى مقتبس از كتاب غريبين هروى است و بعضى از احاديث صحيح بخارى و صحيح مسلم كه داراى كلمات غريب‌اند در اين کتاب‌ها نقل نشده است و من در «نهاية» اين احاديث را افزودم».
ساختار
كتاب كه در پنج جلد حاوى مقدمه مؤلف و متن مى‌باشد طبق حروف الفبا تنظيم شده و حاوى 28 حرف است و ذيل هر حرف، بابهايى را بر مبناى عين الفعل مرتب كرده است. در هر باب مؤلف ريشه لغتى را كه در حديث به‌كار رفته ذكر مى‌كند، سپس حديث و يا سخن صحابى يا تابعى را بيان كرده و پس از آن به شرح لغت مورد نظر مى‌پردازد.
گزارش محتوا
درباره‌ى كلام «غريب» دو وجه گفته‌اند: يكى آنكه مراد از آن بعيد المعنى و غامض باشد؛ چنانكه فهم بدان جز با تأمل بسيار و به‌كار انداختن انديشه نرسد و ديگر آنكه مراد سخن قبايل دور افتاده‌ى عرب است، چون به كلمه‌اى از لغات عرب برمى‌خوريم آن را غريب مى‌شماريم.
دانشمندان علوم حديث از همان ابتدا به خلق آثارى در «غريب الحديث» علاقه نشان داده‌اند. چنانكه گفته‌اند اولین كسى كه در اين زمينه اثرى نگاشت ابوعبيدة معمر بن مثنى تيمى (متوفاى 210ق) بوده است. بعد از وى كسانى چون ابوعدنان سلمى، عبدالرحمن بن عبدالاعلى، نضر بن شميل، محمد بن مستنير، ابوعمرو شيبانى، اسحاق بن مرار، محمد بن زياد ابن اعرابى، ابن جوزى و غيره به نوشتن آثارى در اين موضوع همت گماشتند.
در جلد اول مؤلف به اهميت و جايگاه علم حديث مى‌پردازد و آن را يكى از واجبات كفايى و حقى از حقوق دين مى‌شمارد.
مؤلف، علم حديث را به دو قسم علم به الفاظ و علم به معانى تقسيم كرده و شناخت الفاظ را مقدم بر معانى مى‌داند و متذكر مى‌شود كه براى رسيدن به اين هدف بايد از قواعد زبان عربى پيروى كرد.
وى در ادامه الفاظ را به دو قسمت مفرد و مركب تقسيم نموده است و شناخت مفرد را مقدم بر مركب مى‌داند؛ زيرا تركيب فروعى از افراد به‌شمار مى‌رود. همچنين الفاظ مفرد يا عام هستند يا خاص و بعضى از اين الفاظ خاص هستند كه به صفت غريب متصفند. مؤلف معرفت واژگان را به دو بخش ذاتى يعنى شناخت كلمه از حيث وزن، بناء و حروف اصلى آن و يا معرف صفاتى يعنى شناخت واژگان از حيث اعراب و حركات آن تقسيم مى‌كند.
سپس انگيزه تألیف خود را بيان كرده و وارد متن كتاب مى‌شود. مؤلف در جلد اول به ترجمه‌ى واژگانى مى‌پردازد كه فاء الفعل آن حروف همزه، باء، تاء، ثاء، جيم و حاء مى‌باشد.
به همين ترتيب در ساير مجلدات نيز تعدادى از واژگان ذكر مى‌شود.
وضعيت كتاب
كتاب اولین بار در تهران به صورت چاپ سنگى در يك مجلد به طبع رسيد. چاپى هم در قاهره از اين كتاب صورت گرفته است.
چاپ دوم اين كتاب توسط مكتبة عثمانية صورت گرفت. چاپ سوم آن توسط مطعبة خيريه منتشر شد كه در پائين آن «الدر النثير» خلاصه نهايه تألیف سيوطى نيز آمده‌است. نسخه‌هاى خطى «النهاية» در «دار الكتب المصرية» وجود دارد.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.