المعارف (ابن قتیبه دینوری)

المعارف، تألیف ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه(متوفی 276ق) مشهور به ابن قتیبه دینوری، در نوع خود یکی از بهترین کتب تاریخی و از معروف‌ترین آثار ابن قتیبه‌ محسوب می‌گردد که مشتمل بر اخباری است که در آن عصر مورد علاقه مردم بود. ثروت عکاشه بر این اثر مقدمه نوشته و تحقیق آن را به سرانجام رسانیده است.

‏المعارف
پدیدآوران	ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (نويسنده) عکاشه، ثروت (محقق)
عنوان‌های دیگر	المعارف (ابن قتيبة)
ناشر	الهيئة المصرية العامة للکتاب
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 1992م,
موضوع	اديان - تاريخ اسلام - تاريخ - متون قدیمی تا قرن 14 اسلام -- سرگذشت‌نامه کشورهای اسلامى - تاريخ - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏‎‏DS‎‏ ‎‏35‎‏/‎‏63‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏6
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، المعارف (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه مفصل محقق، مقدمه نویسنده و مباحث مختلف تاریخی است که در ذیل عناوین متعددی ارائه شده است.

منابع کتاب همان منابع عیون الأخبار است. هرچند در المعارف به خاطر مباحث تاریخی، نقل‌قول از مشاهیر اخبار قرن دوم بسیار فراوان است. او از ابن اسحاق وهب بن منبه، واقدی‌، هیثم بن عدی و ابوالیقظان روایات زیادی در این کتاب نقل کرده است. منابع عیون الأخبار را می‌توان از یک دیدگاه به دو دسته منابع شفاهی مأخوذ از اساتید، شیوخ و... و منابع کتبی اسلامی و غیر اسلامی مانند کتاب‌های ایرانیان، هندیان و رومیان تقسیم کرد.

گزارش محتوا

تألیفات ابن قتیبه هم فروان و هم گوناگون است. آثار ابن قتیبه را پسرش «ابوجعفر احمد» که چون خود وی فاضل و همچنین فقیه بوده استنساخ و تکثیر نموده است. در میان آثار مذکوره آنچه در تخلید نام ابن قتیبه‌ مؤثر بوده «ادب الکاتب»‌ و «المعارف» می‌باشد. مورخان بزرگی چون مسعودی و ابن جریر طبری «المعارف» را مأخذ تاریخ خود قرار داده‌اند. این کتاب مانند أخبار الطوال یادگار قرن سوم هجری و از اسناد معتبره تاریخ اسلام است‌. ابن قتیبه شش سال زودتر از مؤلف اخبار الطوال درگذشت‌. می‌توان گفت این دو کتاب محصول یک‌دوره از تاریخ می‌باشد. مع‌هذا کسانی مدعی‌اند کتاب اخبار الطوال زودتر به‌قلم آمده و ابن قتیبه در تألیف خود بدان کتاب نظر داشته و از آن استفاده نموده است.

این کتاب را ابن قتیبه خود مجموعه معارفی می‌داند که هیچ انسان فرهنگ‌یافته‌ای را از آن گریزی نیست. فهرست کلی از کتاب، دایره این اطلاعات را به‌خوبی نشان می‌دهد: خلاصه تاریخ کهن، پیامبر(ص) و صحابه، خلفای اموی و عباسی، مشاهیر دولت، تابعین، اصحاب رأی، اصحاب حدیث، قرّاء، نسب‌شناسان و راویان شعر و پس‌ازآن چندین فصل کوتاه آمده است که به نکاتی گاه بسیار شگفت و جالب‌توجه اشاره دارد.

این کتاب در واقع یک دایرة‌المعارف تاریخی در عصر خود محسوب می‌شود و از سرگذشت رجال قرن اول تا نیمه اول قرن سوم هجری که هرکدام به نحوی در حیات سیاسی و علمی آن ایام مؤثر بوده‌اند، سخن رفته است. در این کتاب از پیامبر(ص) و اصحابش و از خلفا، اشراف‌، فرماندهان بزرگ، رهبران قیام‌ها، تابعین، محدثین، فقها، راویان اشعار، اخباریان و... یاد شده است.

ابن قتیبه‌ در مقدمه کتاب انگیزه تألیف آن را این‌گونه بیان می‌کند: «دیدم که بسیاری از اشراف از نسبشان بی‌اطلاع‌اند و اسلاف خود را نمی‌شناسند؛ و از قریش کسانی بودند که نمی‌دانستند در چه موقعیتی از قرابت با پیامبر هستند، یا از ابنای ملوک العجم که حال پدران و زمانشان را نمی‌شناختند؛ و دیدم افرادی را که خود را به اشخاصی منتسب می‌کردند درحالی‌که عقبی نداشت، مانند مردی که خود را از اعقاب ابوذر می‌دانست درحالی‌که او را دنباله‌ای نبود». بدین‌گونه او به‌سان سایر مؤلفین اخبار، به بحث در مورد ابتدای خلقت پرداخته و طبعاً برای ورود به بحث از تورات استفاده نموده و از قصه آدم و ابنای او آغاز و از انبیا چون: ادریس، نوح و عیسی(ع) یاد کرده است. آنگاه از انساب عرب و از تیره عدنان و قبیله قریش و سپس از قبایل یمنی (حمیر و کهلان) یاد کرده‌، به دنبال آن به بحث درباره محمد(ص) پرداخته است و در واقع اهمیت کتاب بیش‌تر از اینجا آغاز می‌شود که با شرح‌حال مختصری از نزدیکان آن‌حضرت به احوال و غزوات پیامبر پرداخته، پس از ذکر خلفای راشدین، از 150 تن از اصحاب رسول‌(ص) یاد کرده است. آنگاه درباره خلفای اموی و عباسی تا عهد معتمد (256ق) و از اشراف قبایل‌، سران نظامی و سیاسی قرن اول و دوم، مانند حجاج بن یوسف، مختار، قطری خارجی، نصربن سیار و... و سپس از تابعین، فقها، اصحاب حدیث و قرّاء‌، راویان اخبار و اشعار و انساب و جغرافیای بصره، جزیرة‌العرب و سایر مناطق و از ایام العرب، ادیان جاهلی ملوک یمن و شام و ملوک عجم به‌خصوص ساسانیان به‌طور فشرده مطالبی را عرضه کرده است.

موضوع دیگر آن‌که کتاب المعارف را مأخوذ از کتاب المحبر محمد بن حبیب (متوفی 245 ق) دانسته‌اند و عکاشه پس از مقابله فهارس هر دو کتاب می‌نویسد: کتاب المعارف با کتاب المحبر، از عناوین مشترکی برخوردارند، لیکن از نظر ترتیب، المعارف با آن مخالف است. گرچه عده‌ای می‌گویند این کتاب ابن حبیب نیست بلکه او آن را جمع کرده همان‌گونه که ابن قتیبه آن را جمع نموده... و انصاف آن است که ابن قتیبه جز آنچه ابن حبیب‌ آورده مطلبی ندارد، لیکن در اغلب موارد (در طول و تفصیل) با آن اختلاف دارد و ابن قتیبه -آن‌گونه که ‌از المعارف بر می‌آید- آن را یا از شیوخ خود شنیده و یا از روایت‌های دیگران اخذ کرده است.

وضعیت کتاب

نخستین چاپ این اثر توسط ووستنفلد در گوتینگن (1850م) صورت گرفته و پس‌ازآن سه بار در قاهره به چاپ رسیده که بار آخر [همین نسخه] به کوشش ثروت عکاشه در 1960م انتشار یافته است.

فهارس موضوعات، رجال سند، شعرا، اعلام، قبائل، اماکن، ایام، قوافی، مصرع‌ها، امثال، آیات قرآنی و کتب در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، «مورخان اسلام (6) (ابوحنیفه احمد بن داود دینوری)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: دانش، دی و بهمن 1328، شماره 10 و 11، صفحه 564 تا 567.
3. آذرنوش، آذرتاش، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.
4. سالاری شادی، علی، «شخصیت و آثار ابن قتیبه دینوری»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ اسلام، پاییز 1382، شماره 15، صفحه 49 تا 78.