المسالك و الممالك (البكري)
المسالك و الممالك، تأليف بزرگ‌ترين جغرافى‌دان اندلس، ابوعبيدالله البكرى (405 - 478ق) است كه در حدود 260ق، تأليف شده و به جغرافياى تمام عالم اسلام پرداخته است. قسمتى از «المسالك و الممالك» به جغرافيا و بخش‌هایى نيز به موضوعات تاريخى و تمدنى اختصاص دارد. اين اثر، مورد استفاده جغرافى‌دانان دوره‌هاى بعد قرار گرفته است.
| المسالک و الممالک (البکري) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فان لیوفن، آدریان (محقق)
فیری، اندری (محقق) بکری، عبدالله بن عبدالعزیز (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب المسالک و الممالک |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1992 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 9973-10-107-3 |
| موضوع | آفریقای شمالی - سیر و سیاحت بکری، عبدالله بن عبدالعزیز، 432 - 487ق. - سفرها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | G 93 /ب8م5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و دو جزء است. مقدمه كتاب، به قلم سعد غراب با ذكر اوضاع سياسى - اجتماعى زمان مؤلف و شرح حال و آثار او آغاز شده است. متن اثر، در دو جلد تدوين شده است كه هر جلد، مشتمل بر مطالب فراوانى است. شيوه نگارش كتاب، يكى از روش‌هاى نگارش جغرافياست كه علماى اندلس از اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم به آن توجه نمودند و ابوعبيدالله بكرى، بزرگ‌ترين جغرافى‌دانى است كه كتاب مهم خود را به اين شيوه نوشت. ويژگى خاص نگارش بكرى توجه به بيان وقايع تاريخى است كه با دقت و توصيف كامل مى‌آورد.
گزارش محتوا
مسلمانان، در طى هشت قرن حضورشان در اندلس، ميراث علمى بسيار گران‌سنگى را از خود به جاى گذاشتند. يكى از مهم‌ترين موضوعاتى كه مورد توجه ويژه آنان قرار گرفت، جغرافيا بود. اين آثار جغرافيايى را مى‌توان به شيوه‌هاى مختلفى تقسيم‌بندى كرد كه تعدادى از آنها بر اساس«مسالك و ممالك» تأليف شده‌اند.
از نام كتاب و شيوه نگارش آن چنين برمى‌آيد كه بكرى مى‌خواسته است كتابش به‌صورت راه‌نامه‌اى باشد كه در آن، فواصل تقريبى شهرها و منازل ميان شهرها را بياورد؛ با اين وصف، او تنها به مسائل صرفاً جغرافيايى بسنده نكرده، بلكه بخش‌هایى از كتاب خود را به تاريخ سياسى و اجتماعى و حتى نژادشناسى اختصاص داده و همين امر نيز موجب ارزش و اهميت كتاب وى شده است. وى در اين اثر به روايات كهن درباره كشورهاى اسلامى و شرح نواحى آن پرداخته و از سنت جغرافى‌نويسان روزگار خويش و ادوار گذشته پيروى كرده است.
جلد اول: بكرى، كتاب را با مدت آبادانى زمين، مبدأ خلقت، و ذكر نافرمانى ابليس آغاز كرده است. پس از آن، به شرح داستان آدم و حوا پرداخته است. شرح احوالات حدود 30 تن از انبياء از جمله شيث، ادريس، نوح، هود، صالح، ابراهیم، لوط و يوسف بخش اعظمى از جلد اول كتاب را به خود اختصاص داده است. ابوعبيد، هم‌چنين بخش‌هایى از كتاب خود را به ذكر عجايب اختصاص داده است؛ ذكر غرائبى مانند هواتف كه به معناى اصواتى است كه شنيده شده بدون اينكه صاحب آن صوت ديده شود و كهانت و مانند آن. علاوه بر آن، مطالب بسيارى را به نقل از ابن عباس به‌ويژه درباره شرح قبايل عرب نقل كرده است.
نویسنده، در ادامه به ذكر ملوك روم، چين و ترك، فارس و مانند آن پرداخته است. مطالعه راه‌هاى مكه به عمان، بصره به يمامه، بصره به مكه از ديگر مطالب جغرافيايى كتاب است. بخشى از آن نيز مربوط به روس‌ها و اسلاوهاست. شرح مطالبى پيرامون كعبه و مسجد الحرام، مانند آتش‌سوزى كعبه، مساحت كعبه، ابواب مسجد الحرام، ذكر صفا و مروه و كوه‌هاى مكه و مدينه نيز از جمله مطالب خواندنى اين بخش از كتاب است.
پس از آن، نویسنده، به شهر اهواز (خوزستان) و بصره و بغداد و بابل و خراسان و ماوراءالنهر و کرمان و از آن‌جا به شام و دمشق و فلسطين و بلاد روم و سودان و يمن و عمان و مصر پرداخته است.
جلد دوم: اين جلد، با ذكر ملوك مصر و فتح مصر توسط مسلمانان آغاز شده است. ذكر شهرها و راه‌هاى مختلف مصر و از جمله شهر اسكندريه و مناره معروف آن و شهر طرابلس، از ديگر مطالب مربوط به اين سرزمين است. ابوعبيد با روشى عالمانه خلاصه‌هایى تاريخى فراهم آورده كه پس از او هيچ‌كس در اين راه به مقام او نرسيده است. با اين وصف، اسامى امكنه مغرب و آفريقا و بلاد سودان كه وى در كتاب خود آورده، نيز به همين اندازه سودمند است. كتاب، داراى اسناد و مدارک ارزش‌مندى است كه گمان مى‌رود در درجه اول براى تأمين مقاصد ادارى تهيه شده باشد. مشروح‌ترين بخش كتاب، درباره شمال آفريقاست. از مناطق مهم تونس، قيروان است كه ورود اسلام به آفريقا از اين شهر بوده و راه‌هاى مختلف آن به مناطق ديگر ذكر شده است. نویسنده، در اين جلد خواننده را با راه‌ها، خطوط ساحلى، بنادر، مساجد، ديوارها و لنگرگاه‌هاى شمال آفريقا آشنا مى‌كند.
وضعيت كتاب
نسخ خطى شناسايى شده اين كتاب كه در كتاب‌خانه‌هاى مختلف پراكنده است، هيچ‌يك كامل نيست و متن كامل آن تا كنون به دست نيامده است. نسخه حاضر، با مقدمه و تحقيق آقايان آدريان وان ليوون و أندروفرى در دو مجلد منتشر شده است.
منابع مقاله
1. تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، كراچكوفسكى، ترجمه ابوالقاسم پاينده، ص218؛
2. دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد پنجم، مدخل: ابوعبيد بكرى؛
3. پژوهشى در باب جغرافى‌دانان اندلس و آثار آنها، روحى ميرآبادى، على‌رضا، مجله آينه پژوهش، مهر و آبان 1381، شماره 76، صفحه 12 تا 23.