المراسم في الفقه الإمامي

المراسم في الفقه الإمامي تألیف ابويعلى سلار (سالار) بن عبدالعزيز ديلمى طبرستانى (م 448 ق) يكى از معروفترين كتاب‌هاى فقهى قدماء مى‌باشد، اين كتاب شبيه رساله‌هاى عمليه متداول در زمان ما تأليف شده است. هيچ كدام از كتاب‌هاى فقهى مشهور در زمان مؤلف همچون «المقنع» و «الهداية» شيخ صدوق (م 381 ق) و «الانتصار» و «جمل العلم و العمل» سيد‌ ‎مرتضى (قده) از نظر نظم در تقسيم‌بندى مباحث و مسائل كتاب قابل مقايسه با اين كتاب نيستند.

المراسم في الفقه الإمامي
پدیدآوران	سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز (نویسنده) بستانی، محمود (محقق)
ناشر	منشورات الحرمين
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1404 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏س‎‏8‎‏م‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نظم در دسته‌بندى مباحث كتاب در عين متن روان و دقت بى‌نظير در مباحث فقهى اين كتاب را از ساير كتب فقهى ممتاز نموده است.

تقسيم مباحث كتاب به عبادات و عقود و سپس تقسيم عقود به معاملات و احكام و به تعبير ديگر تقسيم‌بندى مباحث فقهى به سه قسمت عبادات، معاملات و احكام از زمان تأليف اين كتاب متداول شده است.

اگر چه مؤلف از اخص خواص سيد‌ ‎مرتضى (قده) بوده و گاهى به نيابت از وى در بغداد تدريس مى‌كرده است، با اين حال سبک طرح مباحث كتاب برخلاف سيد‌ ‎مرتضى بر اساس اجماع و آيات قرآن نيست بلكه مؤلف به روايات و خبر واحد عنايت خاصى داشته و در جاى جاى كتاب از آنها استفاده كرده است.

همان‌طور كه مؤلف در خطبۀ كتاب و همين‌طور خاتمۀ كتاب ذكر نموده است اين كتاب براى تدريس در حوزه‌هاى علميه تأليف شده است.

در خطبۀ كتاب اين گونه مى‌گويد: قد عرفت على جمع كتاب مختصر تجمع كل رسم و يحتوى كل حتم من الشريعة و أقيمه على القسمة ليتقرب حفظه و يسهل درسه.

و در خاتمۀ كتاب: فقد أتينا في هذا الكتاب على كتب الفقه مع الاختصار جنبنا الاطالة و الاكثار و جعلناه تذكرة للعالمين و اماما للدارسين.

مؤلف در اين كتاب برخلاف كتاب‌هایى نظير الانتصار و المسائل الناصريات و نظاير آن توجهى به نظريات علماى مذاهب اسلامى نداشته بلكه با تمام توان نظريات شيعه را بصورت مدون و منضبط و به زيباترين وجه جمع‌آورى نموده است.

اين كتاب بيشتر به سبک جمل العلم و العمل سيد‌ ‎مرتضى تأليف شده كه به اصطلاح فقه مختصر بوده و به رساله‌هاى عمليه متداول شبيه است.

تأليف و انتشار

از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به اين كه در بحث غسل ميت از شيخ مفيد با عبارت رضى‌اللّه‌عنه ذكر شده است بايد پس از 413ق نوشته شده باشد. اين كتاب اولین بار در سال 1276 در ضمن مجموعۀ جوامع الفقهيه چاپ شده است.

چاپ اول كتاب موجود در سال 1400ق در نجف اشرف بوسيلۀ منشورات حرمين پاساژ قدس در سال 1404 تجديد چاپ شده است. محقق و مصحح كتاب دكتر محمود بستانى عضو هيئت رئيسۀ تدريسى دانشگاه نجف اشرف بوده است.

اسامى كتاب

اين كتاب داراى اسامى مختلفى در كتب تراجم مى‌باشد كه عبارتند از:

1. المراسم العلوية في الفقه الإمامي
2. المراسم العلوية في الفقه و الأحكام النبويّة
3. الأحكام النبوية و المراسم العلوية
4. الرسالة (اين نام به علت اختصار مطالب آن تعيين شده است)
5. المراسم العلوية و الأحكام النبوية
6. المراسم العلوية في الأحكام النبويّة
7. المراسم العلوية

نسخه‌ها

در الذريعة به نسخه‌اى كه به خط سيد‌ ‎حسين بن محمدحسین طوسى (م 702 ق) و نسخۀ شيخ محمد سماوى و نسخۀ سيد‌ ‎محمد على روضاتى در قرن 12 در اصفهان اشاره نموده است.

در مقدمۀ ناشر از كتاب موجود از نسخه‌اى كه كتاب از روى آن چاپ شده است مطلبى بيان نشده است.

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه نسخه‌هاى متعددى نام برده شده‌اند كه عبارتند از:

- نسخۀ دانشگاه الهيات در مشهد مقدس، نوشته شده در سال 691

- نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى با شمارۀ 2658

- نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله نجفى مرعشى با شماره‌هاى 2932/2 كه در قرن نهم نوشته شده

- و نسخۀ ديگر به شمارۀ 4634/3 كه در سال 921 نوشته شده است.

شروح

1. العلائم في شرح المراسم، تأليف سيد‌ ‎محمد على بن صدرالدين موسوى عاملى (م 1274 ق)، معروف به آقا مجتهد.
2. شرح جماعتى بر كتاب مراسم، كه در كتاب ذكرى در بحث تسليم به آن اشاره شده است و بعضى از مطالب آن ذكر شده است.

البته كتاب مراسم با همۀ اختصارش بوسيلۀ محقق اول (قده) يا محقق حلى (م 676 ق)، خلاصه شده است كه در رياض العلماء به آن اشاره شده است: أقول قد اختصر المحقق (قده) بالتماس بعض أصحابه كتاب مراسمه المعروف بالرسالة مع اختصار أصل الرسالة في نفسها و هذا الاختصار موجود عند الفاضل الهندی باصبهان.

فهرست مطالب

مباحث فقهى كتاب به دو قسمت عبادات و معاملات (عقود و احكام) تقسيم شده است هر كدام از اين قسمت‌ها به كتاب‌هاى مختلف و مباحث كتاب‌ها نيز با عنوان ذكر تقسيم شده‌اند.

قسمت عبادات كتاب‌هاى طهارت، صلاة، صوم، حج، اعتكاف و زكوة را در بردارد.

قسمت معاملات نيز شامل عقود و احكام مى‌باشد.

قسمت عقود شامل كتاب‌هاى نكاح و متعلقات آن مكاسب و متعلقات آن، اجاره، ايمان، نذرها، عتق، تدبير، مكاتبه، رهن، وديعه، عاريه، مزارعه، مساقات، ضمان، كفالت، حواله، وكالت، وقف، صدقه، هبه و وصايا است.

احكام نيز شامل جنايات و غير جنايات است.

قسمت جنايات به دو كتاب ديات و حدود تقسيم مى‌شود.

قسمت غير جنايات شامل كتاب‌هاى لقطه، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، مواريث و قضاء مى‌باشد.

اگر چه مؤلف در صفحۀ 28 مى‌گويد: و المعاملات تنقسم قسمين، عقود و احكام، امّا در صفحۀ 143 معاملات (غير عبادات) را به عقود و غير عقود تقسيم مى‌نمايد و از غير عقود تعبير به احكام نمى‌كند.

از طرفى مؤلف در صفحۀ 28 در حالى كه اقسام احكام (غير عقود) را ذكر ننموده است ولى در صفحۀ 143 مى‌گويد: و قد ذكرنا في صور الكتاب أقسام ذلك كلّه فلا وجه لإعادته، كه اين مطلب صحيح نمى‌باشد.

نكتۀ قابل ذكر اين كه بعضى از مباحث كتاب در زير مجموعۀ مباحث ديگر مطرح شده است، مبحث خمس در زير مجموعۀ زكاة و مبحث انواع طلاق‌ها در زير مجموعۀ مبحث نكاح ذكر شده است.

ويژگى‌ها

از ويژگى‌هاى مهم كتاب اختصار و ايجاز و دورى از طرح مباحث فقهى بصورت مستدل و مفصل است.

اين كتاب مجموعه‌اى از فتاواى فقهى مؤلف است كه در آن از طرح نظريات و اختلافات بين مذاهب اسلامى خوددارى شده است اگر چه مؤلف در ساير كتاب‌هاى فقهى مفصلش به طرح تفصيلى مباحث فقهى پرداخته است همچنان كه در بحث نمازهاى مستحبى در ماه مبارک رمضان به آن اشاره نموده است اما در اين كتاب مبناى وى بر نگارش مختصر اين مباحث مى‌باشد.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب تقسيم‌بندى بى‌نظير مباحث مختلف كتاب است كه در كمتر كتاب فقهى قدماء ديده مى‌شود.

به عنوان نمونه در تقسيم بندى‌هایى نظير كشيدن آب از چاه، نصاب‌هاى متفاوت در زكاة، اقسام مرگ، مكاسب محرمه و اقسام نماز، مؤلف به دقت و بسيار مرتب و منظم اقسام آنان را بيان نموده است.

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به نظريات و اقوال ساير فقهاء است كه با عبارت «أصحابنا» آنها را نام برده است.

وى بر خلاف استادش سيد‌ ‎مرتضى (قده) صرفا به اجماعات استناد نجسته است بلكه به روايت و خبر واحد و اقوال اصحاب نيز توجه نموده و از آنان استفاده نموده است.

از ويژگى‌هاى ديگر اين كه مؤلف در بيان روايات آنان را به صورت مبهم بيان نموده تا جايى كه خواننده در بدست آوردن منابع آن دچار مشكل و سردرگمى مى‌شود.

به عنوان نمونه وى از عبارت «روى»، «وردت الرواية»، «في بعض الروايات»، «على الرواية الأخرى»، ان صحت الرواية، المأثور من آل الرسول، المتلقى عن الأئمة(ع)، و يا حتى گاهى از لفظ قيل به معنى روى استفاده نموده كه راوى و سند روايت مشخص نشده است.

نظريات جديد

كتاب مراسم پر از ابتكارات و نظريات جديد مؤلف است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود.

1. اولین فردى كه نظريۀ حرمت اقامۀ نماز جمعه در زمان غيبت را مطرح نمود مؤلف مى‌باشد. در روضات الجنات اين گونه آمده است: هو أول من اخترع القول بحرمة إقامة الجمعة في زمان الغيبة.
2. وى وقت نماز مغرب را غروب خورشيد مى‌داند اما وقت نماز عشاء را ناپديد شدن شفق قرمز مى‌داند و همين‌طور وقت نماز مغرب را تا جايى كه سه ركعت به پنهان شدن شفق قرمز، باقى مانده است ذكر نموده است.
3. از ديگر نظريات وى اين كه حد ترخص در حكم مسافر بودن را فقط نشنيدن اذان ذكر نموده است و ديده نشدن ديوارهاى شهر را شرط نمى‌داند.

گفتار بزرگان

رياض العلماء: و هو من أجل تلامذة المفيد و المرتضى و صاحب كتاب المراسم المعروف، و هو رضي‌اللّه‌عنه قد كان رئيس القائلين بحرمة صلاة الجمعة في زمن الغيبة.

أعيان الشيعة: المراسم العلوية في الأحكام النبوية في الفقه مطبوع و قد يعبر عنه بالرسالة اختصارا و قد توهم بعضهم التعدد و هو خطأ و في الرياض اختصر المحقق جعفر بن سعيد حلي كتاب المراسم كما سبق في ترجمته.

الذريعة: المراسم العلوية في الفقه و الأحكام النبوية، اسمه الأحكام النبوية و المراسم العلوية و اشتهر بالمراسم.

منابع مقاله

- الذريعة298/2

- أعيان الشيعة 170/7 و 171

- أمل الآمل 127/2، 128

- معالم العلماء 135

- روضات الجنات 371/2

- رياض العلماء 438/2

- ريحانة الأدب 50/3

- فوائد رضوية 203

- الكنى و الألقاب 238/2

- معجم مؤلفي الشيعة 181