المدخل إلی الشعر الحسیني
دائرةالمعارف الحسينية؛ المدخل إلی الشعر الحسیني، کتابی دو جلدی از مجموعه «دائرةالمعارف الحسينية»، تألیف محمدصادق محمد کرباسی (متولد 1366ق، در کربلا)، پژوهشگر و نویسنده برجسته در مطالعات اسلامی، مروری است جامع بر شعر حسینی که در آن، به بررسی ابعاد مختلف این سبک شعری و تطور آن در طول زمان و ویژگیهای ادبی و فنی آن میپردازد و پیشینه تاریخی و فرهنگی آن را بررسی میکند.
| دائرةالمعارف الحسینیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کرباسی، محمدصادق (نويسنده) |
| عنوانهای دیگر | المدخل إلی الشعر الحسیني |
| ناشر | المرکز الحسيني للدراسات |
| مکان نشر | انگلیس - لندن |
| سال نشر | 1421ق - 1429ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | ش.2 -3 /ک4د2 ۴۱/۷۵ BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه نگارش
انگیزه اصلی نویسنده از تألیف این اثر، ارائه یک مقدمه ضروری و جامع برای بخشهای شعری دائرةالمعارف بزرگ حسینیه است. این کتاب، بهمنظور فراهم آوردن مبانی نظری و تاریخی لازم برای درک عمیقتر شعر حسینی، اصطلاحات ادبی مرتبط و سیر تحول آن در دورههای مختلف تاریخی تدوین شده است[۱].
اهمیت کتاب
این اثر به دلایل متعددی دارای اهمیت است:
- بخشی از یک پروژه عظیم: این کتاب، مقدمهای ضروری برای بخشهای شعری یک دائرةالمعارف بزرگ و جامع با عنوان "دائرةالمعارف الحسينيه" است.
- جامعیت موضوعی: بهطور گسترده به مباحثی نظیر تعریف ادب و شعر، تاریخچه و تحول آن، اوزان شعری، اغراض شعری (همچون غزل، رثا، هجا، ادبیات سیاسی، ادبیات زن) و... میپردازد[۲].
- تمرکز بر مشروعیت شرعی و جایگاه اهلبیت(ع): بهتفصیل به مشروعیت شعر در اسلام و جایگاه شعر پیامبر(ص) و اهلبیت (انشاد شعر توسط ایشان) میپردازد و احادیث و روایات مرتبط را ذکر میکند.
ساختار
کتاب با دو مقدمه از ناشر و مؤلف آغاز و مطالب در دو جلد (الجزء الأول و الجزء الثاني) ارائه شده است.
سبک نگارش
سبک نگارش کتاب را میتوان با ویژگیهای زیر مشخص کرد:
- جامع و دائرةالمعارفی: مطالب بهصورت گسترده و با جزئیات فراوان ارائه شدهاند که هدف آن، پوشش تمام ابعاد موضوع است، منطبق با ماهیت یک دائرةالمعارف[۳].
- تحلیلی و توضیحی: نویسنده نهتنها اطلاعات را ارائه میدهد، بلکه به تحلیل و توضیح مفاهیم، تعاریف و ریشههای تاریخی و لغوی آنها میپردازد (مانند بررسی واژه "دیوان" و مفهوم "ادب")[۴].
- ساختارمند و منظم: مطالب در بخشهای مشخص و منظمی طبقهبندی شدهاند (مانند "اغراض شعری"، "تاریخ شعر و تطور آن"، "انواع مسمطات") که فهم و پیگیری موضوعات را آسان میکند[۵].
- مستند و ارجاعی: نویسنده، بهطور مداوم به منابع اصلی از جمله قرآن، احادیث نبوی، اقوال ائمه و آثار علمای ادبیات و تاریخ استناد کرده و شماره صفحات را برای ارجاع دقیق ذکر میکند[۶].
- تمرکز بر ابعاد اسلامی و شرعی: بخش قابل توجهی از کتاب به بررسی مشروعیت شعر در اسلام و دیدگاههای فقها و علمای دین در مورد آن اختصاص دارد. همچنین به نقش شعر در حمایت از حق و دفاع از اهلبیت(ع) پرداخته است.
گزارش محتوا
- مقدمه ناشر: در آن به بیان جایگاه شعر در ادبیات عربی و نقش آن در بیان احساسات و افکار پرداخته شده است[۷].
- مقدمه مؤلف: در آن به موضوع کتاب و برخی از ویژگیهای آن، اشاره شده است[۸].
- بخشهای مختلف کتاب:
- بخش اول: نویسنده در ابتدا، به بررسی جامع واژه "دیوان" از منظر لغوی، تاریخی و اصطلاحی پرداخته و خاستگاههای مختلف آن و کاربردهای تاریخیاش را تشریح کرده[۹] و در ادامه، مفهوم "ادب" را از ابعاد لغوی و اصطلاحی تعریف کرده و به جنبههای مختلف آن، از جمله الفاظ، معانی، اشتقاق، صرف و نحو، و بلاغت میپردازد[۱۰].
قسمتهای بعدی این بخش، به "ولادة الأدب"[۱۱] و "قيمة الشعور الأدبي"[۱۲] اختصاص دارد که چگونگی پیدایش بیان ادبی از عواطف و اهمیت احساسات در آفرینش ادبی را تبیین میکند. "قيمة الاختيار الأدبي"، بر اهمیت انتخاب واژگان، وزن و قافیه در شعر تأکید دارد[۱۳] و نقش آنها در ایجاد تأثیرات عاطفی و بیانی را توضیح میدهد. "القيمة التعبيرية" نیز به تبدیل ارزش هنری به محصول ادبی میپردازد[۱۴]. "حقيقة الأدب"، با طرح پرسشهایی مانند اینکه آیا ادب، علم است یا کار یا وسیله، به ماهیت آن میپردازد و آن را بازتابی از زندگی و پدیدهها معرفی میکند[۱۵]. "منابع الأدب و مجاله"، منابع الهام ادبی را در تجربیات شخصی و جمعی بیان میکند[۱۶].
"الأدب الموجه" نیز شعر را وسیلهای برای اهداف والا، مانند نشر امید و پیامهای دینی توصیف میکند[۱۷]. "هدف الأدب و الشعر"، به هدف اصلی شعر که بیان احساسات و افکار است، اشاره میکند و نقش آن را در جامعه بررسی مینماید[۱۸]. "الأدب و الالتزام"، به ادبیات متعهد و نقش آن در خدمت به یک آرمان سیاسی یا اجتماعی میپردازد[۱۹]. "قمة الأدب"، بر جنبههای هنری و زیباییشناختی شعر تأکید دارد[۲۰].
- بخش دوم: این بخش، با "التقسيم الأدبي"، آغاز میشود و شعر را به دو دسته نظم و نثر تقسیم میکند و ویژگیهای هریک را بر اساس نظر ابن خلدون شرح میدهد.
"أدب النثر و فنونه"، به بررسی انواع نثر، شامل قصه، مقاله، خطابه، نقد و مقامات میپردازد.
"أدب القرآن" نیز به جنبههای ادبی و بلاغی قرآن کریم و تأثیر آن بر شعر عربی میپردازد. "الأدب و الشعر"، بار دیگر به تعریف شعر بهعنوان کلام موزون و مقفى اشاره میکند.
"مرتبة الشعر"، به اهمیت و خصوصیات شعر در انتقال معانی و تأثیرگذاری عاطفی میپردازد. بخشهای گستردهای از کتاب به ارائه مثالهایی از شعرای عربی و تحلیل آثار آنان در اغراض مختلف شعری، از جمله: مدح، هجا، رثا و غزل اختصاص یافته است.
"النظم و الشعر"، به تفاوتهای نظم و شعر و رابطه قریحه و عروض در آفرینش شعری میپردازد. "سرقة الشعر"، انواع اقتباس و سرقت ادبی را بررسی کرده و جنبههای شرعی آن را مطرح میکند. "الرخص الشعرية" نیز به استثنائات مُجاز در قواعد دستوری و عروضی برای دستیابی به تأثیرات هنری خاص میپردازد. "الانفتاح الأدبي"، به پذیرش نوآوریها در ادبیات و دوری از جمود فکری میپردازد[۲۱].
- بخش سوم: این بخش با "تاريخ الشعر و تطوره"، آغاز میشود و به تقسیمبندی تاریخ شعر عربی به دورههای مختلف میپردازد.
"الشعر في الجاهلية"، به خصوصیات شعر جاهلی، نقش آن در زندگی قبایل و شعرای برجسته آن دوره اشاره میکند. "الشعر في الإسلام في أول عهده"، به تحول شعر پس از ظهور اسلام، نقش آن در حمایت از دین و شعرای برجسته صدر اسلام میپردازد.
"مراحل الشعر الحسيني"، به تقسیمبندی شعر حسینی به سه مرحله اصلی اشاره دارد (از سال 61ق تا اوایل قرن چهارم، از اوایل قرن چهارم تا پایان قرن سیزدهم و از آغاز قرن چهاردهم تا امروز).
"أصل النظم"، به مباحث شرعی پیرامون شعر و حلال و حرام بودن آن میپردازد.
"العصر الذهبي"، بر اهمیت دوران عباسی بهعنوان اوج شکوفایی علم و ادبیات و شعرای این دوره تأکید میکند. "عصر الانحطاط"، به بررسی عوامل افول شعر در دورههای ضعف سیاسی و جنگهای صلیبی میپردازد. و.... [۲۲].
بخش چهارم: این بخش با "الأغراض الشعرية"، آغاز میشود. نویسنده در این بخش، به بررسی عمیق انواع اغراض شعری پرداخته است، از جمله:
- وصف: که شامل توصیف طبیعت، انسان و حیوانات است.
- غزل: به تعریف، انواع و جایگاه شرعی آن در اسلام میپردازد.
- مدح: شعر در ستایش افراد و حاکمان.
- رثا: شعر در سوگ رفتگان، بهویژه رثای امام حسین(ع) و ابعاد شرعی آن.
- هجا: شعر در نکوهش و مذمت و ضوابط شرعی آن.
- سیاسی: نقش شعر در بیان دیدگاههای سیاسی و حمایت یا مخالفت با حاکمان[۲۳].
- بخش پنجم (فنون و اصطلاحات عروضی و بلاغی): این بخش به مباحث فنی شعر میپردازد و از اموری همچون:
مصطلحات عروضی، حدی، تذییل، تشطیر، انواع مسمطات،
انواع توشیح، قافیه و... سخن میگوید [۲۴].
- بخش ششم، شامل مباحث زیر است:
- شرعية الشعر: به مشروعیت شعر در اسلام میپردازد و با استناد به آیات قرآن و احادیث نبوی، شعر را به دو دسته حلال و حرام تقسیم میکند.
- الأحاديث المادحة: احادیثی که از پیامبر(ص) نقل شده و شعر و شاعران را ستایش میکنند، بهویژه کسانی که در راه اسلام شعر سرودهاند. نمونههایی از شعرای صحابه مانند حسان بن ثابت و کعب بن زهیر در این بخش ذکر شده است.
- الشعر في الرسول و الآل: این بخش، به شعرای اهلبیت و نزدیکان پیامبر(ص) میپردازد. به جایگاه شعر در ستایش پیامبر(ص) و ائمه(ع) و نقش آن در ترویج فضایل اهلبیت(ع) اشاره دارد.
- الشعر لسان الحال: شعر را آینهای برای بیان اوضاع اجتماعی و سیاسی جامعه در دورههای مختلف معرفی میکند.
- المذاهب الأدبية الحديثة: در این، به مکاتب ادبی معاصر و نقش آنها در بازتاب اندیشه بشری و واقعیت میپردازد.
میپردازد.
مباحث اساسی این بخش که میتوان گفت همه مباحث پیشین در واقع مدخلی است برای رسیدن به آنها عبارت است از: خصایص شعر حسینی، سبب کثرت شعر درباره امام حسین(ع) و شعر مذاهب درباره امام حسین[۲۵].
پانویس
- ↑ ر.ک: تمهید، ج1، ص16
- ↑ ر.ک: مقدمه ناشر، همان، ص9
- ↑ ر.ک: همان؛ تمهید، ص16
- ↑ ر.ک: متن کتاب، همان، ص17 و 30
- ↑ ر.ک: همان، ص112
- ↑ ر.ک: همان، ص397
- ↑ ر.ک: مقدمه ناشر، همان، ص7
- ↑ ر.ک: تمهید، همان، ص15-16
- ↑ ر.ک: متن کتاب، همان، ص17
- ↑ ر.ک: همان، ص30
- ↑ ر.ک: همان، ص33
- ↑ ر.ک: همان، ص34
- ↑ ر.ک: همان، ص35
- ↑ ر.ک: همان، ص42
- ↑ ر.ک: همان، ص43
- ↑ ر.ک: همان، ص47
- ↑ ر.ک: همان، ص50
- ↑ ر.ک: همان، ص52
- ↑ ر.ک: همان، ص54
- ↑ ر.ک: همان، ص57
- ↑ ر.ک: همان، ص60-109
- ↑ ر.ک: همان، ص112-381
- ↑ ر.ک: همان، ج2، ص9-70
- ↑ ر.ک: همان، ص74-121
- ↑ ر.ک: همان، ص214-419
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.