المداخل في اللغة

المداخل في اللغة که با نام «المداخل من غريب اللغة» نیز شناخته می‌شود، اثر ابوعمر، محمد بن عبدالواحد بن ابوهاشم باوردی، معروف به زاهد (متوفای ٣٤٥ق) که از شاگردان ممتاز ابوالعباس احمد بن یحیی ثعلب (متوفای 291ق) بشمار می‌رود، در موضوع شرح و توضیح کلمات دشوار و غریب زبان عربی نگاشته شده است.

المداخل في اللغة
پدیدآوران	غلام‌ ثعلب‌، محمد بن‌ عبدالواحد (نويسنده) عبدالجواد، محمد (مقدمه‌نويس)
ناشر	مکتبة الأنجلو المصریة
مکان نشر	مصر
سال نشر	13سده
چاپ	1
موضوع	زبان عربی, -- واژه‌نامه‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	PJ ۶۶۲۰‬/غ۸م۴
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب المداخل في اللغة، شامل ۳۱ باب است که هریک به بررسی مجموعه‌ای از کلمات غریب و مرتبط با یک موضوع خاص اختصاص یافته است.

اهمیت کتاب

احیای میراث زبانی ارزشمند، مرجعیت در حوزه «غریب اللغه» و نقش پیشرو در رفع ابهامات لغوی (از حیث مهم‌ترین و کهن‌ترین آثار نگاشته‌شده در این زمینه)، اهمیت کتاب را دوچندان کرده است.

سبک نگارش و ویژگی آن

ویژگی‌های اصلی شیوه نگارش کتاب عبارتند از:

1. تمرکز انحصاری بر واژگان غریب: کتاب منحصراً بر توضیح واژگان غریب و غیر معمول زبان عربی متمرکز است.
2. استفاده از شواهد مختلف از قبیل آیات قرآن کریم، احادیث و روایات، شعر و حکایت.
3. رویکرد تحلیلی و تفکیکی: هر کلمه یا عبارت با دقت تحلیل و ریشه‌یابی شده و معانی مختلف آن تفکیک می‌گردد. این بدین معناست که مؤلف، هر کلمه یا عبارت دشوار و غریب را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهد، ریشه‌های احتمالی آن را تا حد امکان روشن می‌سازد و سپس معانی گوناگون (احیانا) و کاربردهای مختلف آن کلمه را از یکدیگر تفکیک می‌کند تا ابهامات لغوی برطرف شود. این روش برای فهم عمیق‌تر گنجینه‌های زبانی کهن و اشعار عربی بسیار ضروری است؛ مثلا در اولین باب کتاب نویسنده بنا دارد «الطليل» را توضیح دهد و می‌گوید: الطليل: الحصير و الحصير: الحبس و الحبس: الجبل الأسود و الأسود: سواد العين و العين: مطر لا يقلع أياما و المطر: كثرة السواك و السواك: مشي الجائع (و السواك أيضا: مشي بضعف)؛ يقال تساوكت الإبل تتساوك تساوكا و...؛ الطَليل: به معنای حصیر (نوعی فرش)، الحصیر: به معنای زندان، الحبس: به معنای کوه سیاه، الأسود: به معنای سیاهی چشم (سواد العين)، العين: به معنای بارانی که برای روزها قطع نمی‌شود، المطر: به معنای کثرتِ «سواک»، السواك: به معنای راه رفتن گرسنه (مشی الجائع) و «سواک» همچنین می‌تواند به معنای «راه رفتن با ضعف» باشد؛ گفته می‌شود: «تساوكت الإبل تتساوك تساوكا» (شترها به صورت تساوک‌کننده راه رفتند) و....
4. ساختار باب‌بندی‌شده: مطالب در قالب باب‌های مشخص و منظم دسته‌بندی شده‌اند که دسترسی به موضوعات را تسهیل می‌کند و نظمی خاص به اثر می‌بخشد.

گزارش محتوا

لازم به ذکر است هرچند مطالب و محتوای این کتاب تا حد زیادی از ثعلب (احمد بن یحیی شیبانی) نشئت گرفته است، اما خود کتاب توسط شاگرد او، ابوعمر زاهد، تدوین و نگارش یافته است؛ به این معنا که محتوای کتاب از طریق تعلیمات و تألیفات ثعلب به ابوعمر زاهد رسیده و پایه و اساس محتوای کتاب او را تشکیل داده است.

کتاب پس از مقدمه محقق، شامل 31 باب می‌شود که این باب‌ها بر اساس حروف الفبا یا دسته‌بندی‌های معنایی مرتب نشده‌اند، بلکه هر باب به یک کلمه یا مفهوم اصلی می‌پردازد و سپس مجموعه‌ای از واژگان مرتبط با آن را توضیح می‌دهد.

الطليل، الكريز، الفرسكة، الشاصونة، السمان، الكلواذ، العرار و الحرقوص، چند باب ابتدایی کتاب بشمار می‌رود.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن کتاب.