المحصول في علم أصول الفقه (ویرایش جدید)
المحصول في علم أصول الفقه، عنوان اثری است که فخر رازی، به زبان عربی در موضوع اصول فقه نوشته است. این اثر در 6 جلد توسط انتشارات مؤسسة الرسالة و با تحقیق دکتر طه جابر فیاض علوانی، به چاپ رسیده است.
| المحصول في علم أصول الفقه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علوانی، طه جابر فیاض(محقق) فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| چاپ | چاپ اول |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| کد کنگره | ف3م3 / 155/7 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
چاپ‌های دیگری نیز از این اثر با تحقیقات اشخاص دیگری، انجام شده است؛ مثلا چاپ 4 جلدی المكتبة العصرية بیروت با تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوّض که برای دومین بار در 1420ق/1999م، به چاپ رسیده است[۱].
البته چاپ 6 جلدی حاضر، مقدمه خوبی را در ابتدای جلد اول خود دارد که آن را در چاپ المكتبة العصرية نداریم و محقق در آن، مستقیم به سراغ متن رفته است. در مقدمه تحقیق چاپ حاضر، یعنی چاپ انتشارات الرسالة، ابتدا صفحاتی از نسخه خطی کتاب، ارائه شده است، سپس درباره فخر رازی و دورانی که زندگی می‌کرده و اطلاعات علمی و شناسنامه‌ای وی صحبت شده و آثارش معرفی شده است. سپس درباره اهمیت «المحصول في علم أصول الفقه» فخر رازی و نیاز به تحقیق در این کار سخن به میان آمده است، آنگاه محقق درباره وصیت و وفات فخر رازی و اقداماتی که در تحقیق این کتاب انجام داده، توضیح می‌دهد.
اقدامات وی در تحقیق این اثر، ازاین‌قرار است:
- پس از پیدا کردن بهترین نسخه‌های خطی کتاب، اقدام به طبع عکس‌هایی از آنها کرده، چنان‌که از دو شرح «الكاشف عن المحصول» اصفهانی و «نفائس الأصول» قرافی و از مختصرات خطی کتاب: «المنتخب»، «الحاصل» و «التحصيل» با شرح «حل عقد التحصيل» تستری هم کپی گرفته است.
- به کتابت نسخه‌ای از کتاب از نسخه «ل» آن اقدام کرده و نسخه مکتوب را بر آن و پنج نسخه دیگر عرضه کرده و تفاوت‌های میان آنها را ثبت کرده، مگر در مواردی که خطاها و تفاوت‌ها به قواعد املایی و طریقه نوشتن برمی‌گشته است؛ به‌عنوان مثال، کلمات «لأن»، «بشراء»، «استثناء» و... در برخی از نسخه‌ها به‌صورت «لئن»، «بشری»، «استثنی» و... نوشته شده و محقق، آنها را مطابق قواعد املایی مرسوم امروزین نوشته است و به علت عدم ضرورت تنبیه بر این امور، به آنها اشاره نکرده است. همچنین در بعضی نسخه‌ها کلمات «رضي الله عنه» یا «رحمه‌الله» پس از نام امام یا صحابی بوده و در برخی نبوده و وی آنها را ثبت کرده است ولی به نسخه فاقد اشاره نکرده است...
- وی مجددا متن کتاب را با دقت بیشتری خوانده و هرگاه به کلمه‌ای برخورد کرده که عبارات نسخه‌ها در آن اختلاف داشته، دقت نظر در آن کرده و به دو کتاب شرح «الكاشف» و «النفائس» و همچنین کتاب‌های «المنتخب» و «الحاصل» و «التحصيل» و «المنهاج» مراجعه کرده و مراجعه وی به «المعتمد» و «المستصفی» هم بسیار بوده است؛ درهرحال با مراجعه به کتاب‌های مذکور، عبارتی را که درست‌تر یا بهتر به نظرش رسیده، در متن کتاب قرار داده و عبارات دیگر را در حاشیه ذکر کرده است و خودش را ملتزم به لفظ یک نسخه معین نکرده است.
- الفاظ وارده در متن را که مخالف با قواعد نحو و رسم عربی بوده، تصحیح کرده است.
- مسائل اصولی وارده در کتاب را بر اهم مصادر اصولی که درباره این مسائل بحث کرده‌اند، احاله نموده، با عنایت خاص به ارتباط بخشی از کتاب بر بخشی دیگر و ربط آن به «المعتمد» و «المستصفی» (به این اعتبار که اهم مصادر این کتاب هستند) و همچنین ربط مختصرات کتاب، به آن.
- آرای فقها را در مسائل اختلافی و فروعی که فخر رازی به آن اشاره کرده، ذکر نموده و مواضع بحث از آنها در کتاب‌های مختلف فقهی را بیان کرده است.
- برخی نصوص منقول از ائمه اهل سنت را در کتاب آورده و آدرس آنها را ذکر کرده است.
- شواهد کتاب (آیات و احادیث و ابیات شعری و امثال و...) را تخریج نموده است.
- همه اعلامی را که در کتاب نامی از آنها برده شده، به‌صورت مختصر ترجمه نموده، با احاله به برخی از مصادری که در ترجمه از آنها استفاده شده؛ چنان‌که فرقه‌ها، اماکن و... مذکور در کتاب را معرفی کرده است.
- کتاب‌هایی را که نامشان در کتاب آمده، معرفی کرده و مکان‌هایی را که آن کتاب‌ها در آن وجود دارد ذکر نموده است.
- در توضیح برخی عبارات مشکل کتاب (با استفاده از عبارات دو شارح کتاب، یعنی اصفهانی و قرافی یا عبارات خود رازی در دیگر کتاب‌هایش، مانند تفسیرش و غیره یا عبارات دیگر اصولیین در کتاب‌هایشان) تلاش نموده است.
- برخی تلخیصات در پی برخی مسائل مهم، برای زیادت در توضیح آن مسائل و تحریر مسائلی که در آنها آمده و ربطش به دیگر کتاب‌های اصولی نگاشته است.
- به شرح لغوی برخی الفاظ مشکل کتاب همت گمارده است.
- علامت (*) را برای دلالت بر انتهای هر ورقه یا هر لوحه از اوراق نسخه‌های شش‌گانه کتاب، وضع نموده است[۲].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، «المحصول في علم أصول الفقه»، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوّض، انتشارات المكتبة العصرية، بیروت، چاپ دوم 1999م/1420ق.