المجموع في الضعفاء والمتروكين

المجموع في الضعفاء والمتروكين، اثر عبدالعزیز عزالدین سیروان، مجموعه‌ای است از سه کتاب «الضعفاء والمتروكون» ابوعبدالرحمن احمد بن (علی بن) شعیب بن علی بن سنان بن بحر نسائی (215ق/830م-‌303ق-‌915م)، «الضعفاء والمتروكون» حافظ علی بن عمر بن احمد بن مهدی دارقطنی (305ق/918م-‌385ق/ 995م) و «كتاب الضعفاء الصغير» محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بخاری (194ق/810م-‌256ق/870م) که توسط صاحب اثر، تحقیق و گردآوری شده است.

المجموع في الضعفاء والمتروكين
پدیدآوران	سیروان، عبدالعزیز عزالدین (گردآورنده) دارقطنی، علی بن عمر (نویسنده) بخاري، محمد بن اسماعيل (نویسنده) نسائی، احمد بن علی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الضعفاء و المتروکون للنسائي الضعفاء و المتروکون للدارقطنی کتاب الضعفاء الصغير للبخاري
ناشر	دار القلم
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1405ق. = 1985م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	ضعفا (حديث) - مجموعه‌‏ها حديث - علم الرجال محدثان اهل سنت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏س‎‏9‎‏م‎‏3 / 114/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، الضعفاء والمتروكون (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز شده و سه کتاب مذکور، به‌ترتیب مذکور در بالا، آورده شده است. در ابتدای هر کتاب، شرح حال مختصری از نویسنده آن، در اختیار خواننده قرار گرفته است.

محقق در این کتاب، اقوال سه رجالی مذکور را گرد آورده و ذیل شرح راویان، اقوال این سه نفر را آورده است. وی در تکمیل مباحث، از مطالب کتاب «الضعفاء الكبير» عقیلی و «الكامل» ابن عدی نیز بهره برده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به مباحثی همچون طبقات روات و معرفی مهم‌ترین کتبی که در موضوع ضعفا نگارش یافته، پرداخته شده است.

محقق در این کتاب، به گردآوری مهم‌ترین مباحث سه کتاب مذکور، در موضوع راویان ضعیف و متروکین پرداخته است تا از این طریق امکان بحث، بررسی و نقد آنها، سهولت یابد. در ادامه به معرفی مختصر این سه اثر، پرداخته شده است.

«الضعفاء والمتروكون» نسائی

کتاب «الضعفاء والمتروكون» نسایی، به شرح حال راویان ضعیف اختصاص دارد. این کتاب شامل دو باب اسامی و کنیه‌ها است که نام‌ها در بخش اسامی بر اساس ابواب الفبایی مرتب شده‌اند. در این کتاب شرح حال ۷۰۶ نفر ذکر شده است.

اطلاعات موجود درباره راویان

آنچه که در شرح حال راویان در این کتاب مشاهده می‌شود، بدین قرار است:

1. اسم و نسب: علاء بن هلال، حارثة بن أبي‌الرجال: اسم أبي‌الرجال محمد بن عبد الرحمن.
2. کنیه: باذام: أبو‌صالح الكلبي.
3. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: عمر بن دينار: البصري، محمد بن القاسم: الأسدي.
4. شهرت: عمر بن دينار: قهرمان آل الزبير.
5. محل سکونت: زهير بن إسحاق: من الصرم السلام.
6. سفرها: عمرو بن جميع: كان وقع إلی كرمان.
7. برخی مشایخ و شاگردان: مغيرة بن زياد: يروي عن عطاء، يروي عنه يونس بن محمد.
8. جرح و در موارد کمی تعدیل راوی: عمر بن دينار: ضعيف، زياد بن أبي‌زياد: ليس بثقة، محمد بن عبد‌الرحمن بن أبي‌ليلى: أحد الفقهاء.
9. مناصب: محمد بن عبد‌الرحمن بن أبي‌ليلى: قاضي الكوفة.

روش‌شناسی کتاب

الف)- شیوه تنظیم راویان:

1. نسایی اسامی راویان را در ابواب الفبایی تنظیم کرده است. باب اول، یعنی باب «الف» نیز باب‌بندی شده است؛ به‌گونه‌ای که افراد هم‌نام، ذیل همان نام آورده شده‌اند؛ برای نمونه در باب الف، باب‌های «اسماعیل» و «اسامه» وجود دارد که صاحبان این اسامی، ذیل باب مربوط ذکر شده‌اند.
2. ترتیب الفبایی، جز در حرف اول اسامی مشاهده نمی‌شود.
3. پس از اسامی، کنیه‌ها در تعدادی محدود ذکر شده‌اند و ترتیب خاصی هم ندارند.

ب)- شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی:

1. پس از جرح راوی، نسبت او به شهرهای مدینه، کوفه و بصره ذکر شده است.
2. برخی الفاظ جرح که در این کتاب استفاده شده‌اند، عبارتند از: «ضعيفٌ»، «مَتروكُ الحديث»، «مُنْكَرُ الحديث»، «كذّاب»، «ليس بثقةٍ» و «ليس بالقوي».
3. بیشتر شرح‌حال‌ها از یک سطر تجاوز نمی‌کند.

ج)- میزان اعتبار آرای نویسنده: نسا‌یی نزد عالمان اهل سنت فردی ثقه، ثابت، حافظ و فقیه است و از پیشوایان و عالمان برجسته حدیث زمان خود بشمار می‌‌رود. همچنین ذهبی او را حافظ‌تر از مسلم بن حجاج می‌داند. شایان ذکر است که نسایی را از جمله متشددین در جرح راویان دانسته‌اند. اما او خود می‌گوید: راویان نزد من، متروک نمی‌شوند، مگر زمانی که همه رجالیان بر ترک آن راوی هم‌داستان باشند.

د)- تفاوت دو کتاب «الضعفاء والمتروكون» نسایی و «الضعفاء الصغير» بخاری:

کتاب «الضعفاء و‌المتروكون» نسایی پس از کتاب «الضعفاء الصغير» بخاری نوشته شده است؛ ازاین‌رو روش بخاری در چینش و ارائه اطلاعات در این کتاب نیز دیده می‌شود. با این تفاوت که، مطالب شرح‌حال‌ها در این دو کتاب، مشترک نیست و در واقع دو کتاب، مکمل یکدیگر بشمار می‌روند.

«الضعفاء والمتروكون» دارقطنی

کتاب دارقطنی بدون مقدمه است. متن اصلی کتاب را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: باب اسامی و باب کنیه‌ها. البته در پایان کتاب و پس از باب کنیه‌ها، نام چهار نفر که به اسم شناخته شده‌اند، بدون هیچ ترتیب خاصی ذکر شده است.

تعداد عناوین موجود در کتاب

این نگاشته، ۶۳۱ عنوان را در بر می‌گیرد.

اطلاعات موجود درباره راویان

در الضعفاء والمتركون، جز اندک مواردی، شرح‌‌حال‌ها چندان طولانی نیست و اطلاعات زیر را می‌توان در آنها مشاهده کرد:

1. نام و نسب: عمر بن غياث و قيل عمرو.
2. نسبت: يحيی بن سعيد المدينیالتميمي.
3. کنیه: سعيد بن واصل أبوعمرو ويقال أبوعمر.
4. لقب: الحارث الأعور.
5. مشایخ و شاگردان: أحمد بن الحكم العبدي الكوفي، عن شريك، جعفر بن أبي‌الحسن الحواري، يحدث عنه عثام.
6. مذهب و عقیده: الحارث بن حصيرة، يغلو في التشيع.
7. تمییز مشترکات: ربيع بن حبيب... كوفي. فأمّا الربيع بن حبيب الرقاشي فهو بصري يروي عن البصري، لا يترك.

روش‌شناسی کتاب

الف)- شیوه تنظیم راویان: راویان بر اساس ابواب الفبایی سامان یافته‌اند و ترتیب الفبایی آنها تنها در حرف اول رعایت شده است.

ب)- شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی: مؤلف نخست داده‌های مربوط به شناخت ذات راوی چون نام، نسب و... را می‌آورد. گاه مشایخ و شاگردان شخص را ذکر می‌کند و در نهایت نظر خود را درباره حال راوی بیان می‌کند.

ج)- میزان اعتبار آرای نویسنده: دارقطنی ثقه و از حافظان حدیث در بغداد بوده که در کشف ایراد احادیث معلول و نیز احوال رجال مهارت کامل داشته است؛ چنان‌که حاکم نیشابوری و خطیب بغدادی او را یگانه عصر خویش دانسته‌اند. ذهبی او را در جرح و تعدیل منصف و معتدل می‌‌داند؛ هرچند گاه در جرح و نقد راویان متساهل بوده است. تهانوی دارقطنی را در جرح ابوحنیفه و پیروان او متعنّت دانسته است.

«كتاب الضعفاء الصغير» بخاری

ازآنجاکه این کتاب تنها در‌بر‌دارنده راویان ضعیف است، در مقایسه با سایر کتب جرح و تعدیل، به راویان بسیار کمی پرداخته و شرح حال ۴۱۸ نفر در این کتاب آمده است.

اطلاعات موجود درباره راویان

در شرح حال راویان در این کتاب، اطلاعات زیر مشاهده می‌شود:

1. اسم و نسب: صالح بن حسان الأنصاري المدني.
2. کنیه: بشر بن حرب: أبو‌عمرو الندبي.
3. لقب: صدقة بن عبد‌الله: أبو‌معاوية السمين.
4. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: جلد بن أيوب: البصري، حفص بن سليمان: الأسدي.
5. محل سکونت: يوسف بن زياد أبو‌عبد‌الله البصري: كان ببغداد.
6. برخی مشایخ و شاگردان: جويبر بن سعيد البلخي: عن الضحاك، الحسن بن عمارة أبو‌محمد مولی بجيلة: عن الحكم يروي عنه بن إسحاق.
7. نقل نمونه‌ای از روایات فرد و نقد آن: حوط: حدثني عبدالله بن عبدالوهاب ثنا خالد بن الحارث سمع المسعودي سمع حوطا سمع زيد بن أرقم، قال: ليلة القدر ليلة نزل القرآن وهذا منكر لا يتابع عليه، روح بن غطيف الثقفي: روی القاسم بن مالك عن روح بن غطيف عن الزهري عن أبي‌هریرة رفعه تعاد الصلاة من قدر الدرهم وغيرهم ولا أصل له عن النبي(ص).
8. جرح و در موارد کمی تعدیل راوی و گاه بیان علت جرح یا جریانی تاریخی در این‌باره: بشر بن حرب أبوعمرو الندبي: رأيت علي بن المدينیيضعفه يروي عن ابن عمر يتكلمون فيه قال علي: كان يحيى لا يروي عنه، ذر بن عبدالله الهمدانیالمرهبي: قال ذر لقد تركت أشياء أخشی أن تتخذ دينا يعنیالمحدث من الرأي وهو صدوق في الحديث.
9. اشاره به مذهب و عقیده راوی: حمزة بن نجيح: كان معتزليا.
10. توحید مختلفات: محمد بن الحسن: و‌هو ابن ‌زبالة.
11. منصب: إبراهيم بن عثمان أبوشيبة العبسي قاضي واسط.
12. سال وفات: جابر بن يزيد الجعفي: مات سنة ثمان وعشرين ومائة.
13. بیان مستند اقوال در پاره‌ای موارد: معاوية بن عبد‌الكريم الثقفي البصري: أبو‌عبد‌الرحمن، قال حامد بن عمر كان يقال له الضال.

شیوه تنظیم راویان در کتاب

این کتاب در ابواب الفبایی تنظیم شده، اما در همه باب‌ها، ترتیب حروف الفبا رعایت نشده است؛ برای نمونه در باب الف، «اسماعیل» پیش از «اسحاق» بیان شده است. شایان ذکر است که مؤلف، کنیه‌ها را در بابی مستقل و در انتهای کتاب آورده است.

شیوه شناخت حال راویان

1. الفاظی که بخاری در جرح به‌کار برده، غالباً متعادل است، ولی در جرح متداول نیست.
2. گاه تضعیف را از قول یکی از پیشوایان جرح و تعدیل، همچون وکیع یا یحیی بن معین نقل می‌کند؛ برای نمونه درباره «حسن بن دینار» آورده است: تركه وكيع وابن ‌المبارك، و یا درباره «حنظلة بن عبید‌الله ابوعبد‌الرحیم سدوسی» می‌گوید: قال يحيى القطان رأيته وتركته على عمد وكان قد اختلط.

شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی

آنچه که در بیشتر شرح‌حال‌ها در این کتاب، پس از ذکر نام و کنیه راوی، به‌ چشم‌ می‌خورد، ذکر مشایخ و شاگردان راوی و سپس جرح او است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب کتاب، در انتهای آن آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به شرح حال و جرح و تعدیل برخی از راویان مذکور در متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث.