القوافي

كتاب القوافي، نوشته ابوالحسن سعید بن مسعده مجاشعى، معروف به اخفش (متوفای 215ق)، نحوى و ادیب بصرى است که به وجوه گوناگون قافیه و حرف روی پرداخته است. عزه حسن پژوهش این کتاب را انجام داده است.

القوافي
پدیدآوران	اخفش، سعید بن مسعده (نويسنده) حسن، عزة (محقق)
سال نشر	1390ق - 1970م
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	/الف3ق9 2194 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

اخفش در «القوافي»، درباره تعداد قافیه‎‌‌های شعر و انواع «رَوی» گفتگو می‌کند. سپس به حرکات و عیوب قافیه پرداخته، از حروف «یاء»، «واو» و «الف» در روی بحث می‌کند. او در ادامه، به مباحثی در «تقیید» و «اطلاق»، «دو حرف ساکن در قافیه»، «حرف لین در قافیه‌ای که دو حرف ساکن در آن نیست» و... می‌پردازد.

گفته می‌شود که «القوافي» در نوع خود، نخستین کتاب در این موضوع شمرده می‌شود؛ زیرا کتابی در این فن که پیش از اخفش نگاشته شده باشد، دیده نشده است. آنچه که او را به نوشتن این اثر واداشته، نبودن متنی درباره «قافیه» میان ادیبان بوده است؛ به‌ویژه آنکه اخفش می‌گوید بسیاری از آنان بین قافیه و «روی» فرق نمی‌گذاشته‌اند تا جایی ‌که ممتازینشان نیز به خطا رفته‌اند. اخفش در «القوافي» چند گواه برای مدعایش آورده و می‌گوید برخی اَعراب قافیه را دو واژه قرار داده‌اند؛ برخی بیت را قافیه انگاشته‌اند تا جایی ‌که حسّان بن ثابت انصاری قصیده را قافیه گرفته است؛ حتی خلیل، واضع علم عروض، محدوده قافیه را از آخرین حرف بیت تا اولین ساکن (به انضمام حرف متحرکی که پیش از آن ساکن آمده)، برشمرده است. هرچند اخفش از استاد خود «خلیل فراهیدی» در این فن بسیار درس گرفته و آموخته‌هایش را در «القوافي» آورده است، به آن‌ها بسنده نکرده و با پرسش از فصیحان عرب اقوالشان را ثبت نموده و قواعدی بر آن‌ها نوشته است. اخفش در کتابش آنچه را از حرکات قافیه‌ها است، ذکر می‌کند. شاید این باب از فخیم‌ترین بحث‌های کتاب باشد؛ چراکه خواننده را با دقایق قافیه و راز و رمز آن آشنا می‌نماید. عزه حسن در پژوهش خود به یک نسخه در شهر بروسه ترکیه دست یافته است که به خط «ابن مهاجر» نوشته شده و او آن را نیکو یافته است؛ ازاین‌رو، جز اصلاح برخی افتادگی‌هایی که در متن بوده، کار بیشتری روی آن انجام نداده است‏. اما برخی محققان به نحوه پژوهش عزه حسن اشکال کرده‌، با درج نمونه‌هایی از نواقص کتاب، او را به دقت علمی بیشتر و حفظ امانت در نص سفارش کرده‌اند‏.

عزه حسن شرحی از کار فرهنگی و نوشته‌های اخفش (به‌ویژه درباره موضوع و منزلت کتاب «القوافي») نوشته است و در این‌باره، از کسانی چون ابوالعلاء معری و ابن منظور نام می‌برد که پس از او کارش را دنبال نموده، بهره‌های فراوانی از وی برده‌اند. ‏عزه حسن در پایان، نام منابع پژوهش خود را برشمرده است‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. راتب، احمد، «كتاب القوافي لأبي‌الحسن سعيد بن مسعدة الأخفش»، المجمع اللغة العربية بدمشق، المجلد السابع و الأربعون، ذوالقعدة 1391 - العدد.
3. مردم بک، عدنان، «التعريف و النقد»، مجله: المجمع اللغة العربية بدمشق، المجلد السادس و الأربعون، جمادي‌الأولی 1391 - العدد 3).