القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير

القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير، تألیف عبدالرحمن بن صالح عبداللطیف، مشتمل بر قواعد و ضوابط مبتنی بر تیسیر و آسان گرفتن احکام در شریعت اسلامی است. این اثر در دو جلد به زبان عربی منتشر شده است.

القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير
پدیدآوران	عبداللطیف، عبدالرحمن بن صالح (نویسنده)
ناشر	المملکة العربية السعودية. وزارة التعليم العالي. الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة. عمادة البحث العلمي
مکان نشر	عربستان - مدينه منوره
سال نشر	1423ق. = 2003م.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎9960-02-270-6
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏ش2ق9 / 169/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب متشکل است از:

1. مقدمه: در سه مبحث؛
2. قسمت اول: قواعد (42 قاعده)؛
3. قسمت دوم: ضوابط (12 ضابطه)؛
4. خاتمه.

قواعد و ضوابط به‌ترتیب حروف الفبا مطرح شده‌اند.

گزارش محتوا

اصل این کتاب پایان‌نامه دانشگاهی بوده است که در مقطع دکترا در شاخه اصول فقه نوشته شده است. ازآنجاکه «قواعد فقهیه» موضوع جدیدی در دانشگاه اسلامی بوده، نویسنده موضوع پایان‌نامه‌اش را در این زمینه قرار داده است. کتب قواعد فقهی و کتب اشباه و نظائر بسیاری از قواعد فقهی و ضوابط در موضوعات پراکنده را منظم کرده است و در بسیاری از اوقات هیچ ارتباط ظاهری بین آن قواعد جز اینکه از قواعد فقهی هستند وجود ندارد؛ بنابراین جستجوی قواعد در موضوع مشخصی از آن مشکل است. پس با توجه به اینکه روشن‌ترین نشانه‌های دین مقدس اسلام یُسر و آسانی است که در آیات متعددی از قرآن کریم به آن اشاره شده و در روایات نبوی نیز به آن تصریح گردیده است، به نظر نویسنده چنین رسیده که قواعد و ضوابطی را که تعبیر از «تیسیر» کرده و دلالت بر آن دارد، گردآوری کند و عنوان رساله را «قواعد وضوابط التيسير في الشريعة» قرار دهد، ولی به هنگام آماده‌سازی برای چاپ، عنوانش را به «القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير تغییر داده است؛ چراکه بر مضمون کتاب دلالت روشن‌تری دارد‏.

نویسنده در گردآوری مفاد کتاب از مشهورترین کتب قواعد فقهی استفاده کرده است و سعی کرده که این کتب حاوی مذاهب چهارگانه اهل سنت باشد. او به تفکیک مذهب، برخی از این آثار را نام برده است؛ «الأشباه والنظائر» ابن نجیم حنفی، «شرح القواعد الفقهية» شیخ احمد زرقاء حنفی، «القواعد» مقری مالکی، «إيضاح المسالك إلی قواعد الإمام مالك» ونشریسی مالکی، «الأشباه والنظائر» سبکی شافعی، «القواعد النورانية الفقهية» ابن تیمیه حنبلی و «القواعد والأصول الجامعة» ابن سعدی حنبلی، از جمله این آثار است‏.

البته نویسنده تذکر این نکته را نیز لازم می‌داند: «بدون شک این مجموعه قواعد و ضوابط ذکرشده در کتاب دربردارنده همه قواعد و ضوابط فقهی متضمن تیسیر نیست؛ به دو دلیل اساسی:

1. این طبیعت بحث‌های مبتنی بر بررسی نوشته‌های علماست که امکان استقصای آنها جز با خواندن و بررسی همه کتب وجود ندارد و این کار نیز بسیار دشوار است.
2. حکم بر یک قاعده مشخص یا یک ضابطه که از قواعد یا ضوابط تیسیر است امری اختلاف است؛ یک قاعده گاه از برخی وجوه داخل و از وجوه دیگری خارج از موضوع این عنوان است‏.

پس از مقدمه، تمهید کتاب در سه مبحث ارائه شده است: مبحث اول: در معرفی قاعده و ضابطه فقهی و فرق بین این دو. مبحث دوم: در بیان معنی تیسیر و مقصود از آن در شریعت. مبحث سوم: در ارائه مختصری از کتبی که در موضوع تیسیر نوشته شده و مقایسه مطالب آنها با مطالب کتاب حاضر‏.

شیوه ارائه قواعد و ضوابط بدین‌ترتیب است:

1. نص قاعده یا ضابطه با لفظی که فقها نوشته‌اند ذکر شده است؛ البته گاه به جهاتی در بیان آنها تصرف شده و با کلمه «صیاغه» مشخص شده است؛ دلیل دخل و تصرف این است که برخی از علما گاه قاعده را مفصل ذکر کرده‌اند، لذا نویسنده مطالبی را که تحت موضوع رساله بوده، خلاصه کرده است؛ یا اینکه برخی از قواعد و ضوابط در اثنای کلام بعضی از فقها آمده است، بدون اینکه تصریح به قاعده یا ضابطه بودن آنها شده باشد.
2. ذکر نام کسانی که قاعده یا ضابطه را در کتبشان آورده‌اند و نویسنده اطلاع داشته است. پس به‌ترتیب به نام فقیهی که به ذکر قاعده یا ضابطه تصریح کرده، یا تلمیحاً آورده، یا به‌عنوان دلیل آورده و پس از آن به نام اصولیونی که قاعده یا ضابطه را ذکر یا به آن اشاره کرده‌اند، تصریح شده است.
3. معانی واژگان قاعده یا ضابطه در صورت نیاز تبیین شده است.
4. قاعده یا ضابطه به‌اجمال شرح شده است.
5. ادله‌ای که بر صحت قاعده یا ضابطه دلالت دارد، ارائه شده است و دلیلی که صراحت در دلالت دارد مقدم شده است. در صورت نیاز وجه استدلال تبیین گردیده است.
6. فقهایی که آن قاعده یا ضابطه را به‌کار برده‌اند یا مخالفت کرده‌اند معرفی شده‌اند.
7. برای قاعده فقهی یا ضابطه به تعدادی از فروع فقهی مثال آورده شده است.
8. وجه «تیسیر» در قاعده یا ضابطه تبیین شده است‏.

نویسنده در خاتمه بر نکاتی تأکید می‌کند که از آن جمله است:

1. قواعد متضمن تیسیر غالباً مورد اتفاق فقها هستند و اختلاف بین ایشان در کیفیت تطبیق برخی از قواعد بر فروع یا در داخل شدن فرع تحت این یا آن قاعده است.
2. شریعت اسلامی و احکام فقهی آن مبتنی بر رفع حرج و سهل گرفتن بر مکلفین است و این یکی از ویژگی‌ها و محاسن این شریعت مطهر است‏.

وضعیت کتاب

ذکر جایگاه آیات، منابع احادیث نبوی و آثار صحابه، معانی الفاظ غریب و شرح حال اعلام در پاورقی‎‌های کتاب ذکر شده است. فهارس آیات، احادیث نبوی، آثار صحابه، الفاظ و مصطلحات، قواعد و ضوابط، مسائل فقهی، اعلام و موضوعات در پایان جلد دوم کتاب آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.