الفوائد الجسام علی قواعد ابن عبدالسلام
الفوائد الجسام علی قواعد ابن عبدالسلام، سراج‌الدین بلقینی (متوفی 805ق) بر «قواعد الأحكام» العزّ بن عبدالسلام است. این کتاب از منابع مذهب شافعی در مسائل فقهی است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم محمد یحیی بلال منیار است. علی احمد ندوی نیز بر کتاب مقدمه نوشته است.
| الفوائد الجسام علی قواعد ابن عبدالسلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | منیار، محمد یحیی بلال (محقق)
ندوی، علی احمد (مقدمه‌نويس) بلقینی، عمر بن رسلان (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | الفوائد الجسام على قواعد ابن عبدالسلام: و هي فوائد و نکات و تنبيهات، أملاها البلقينیعلي قواعد الأحکام للإمام العز بن عبدالسلام و هي فوائد و نکات و تنبيهات، أملاها البلقينیعلي قواعد الأحکام للإمام العز بن عبدالسلام |
| ناشر | قطر. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية. الإدارة العامة للأوقاف |
| مکان نشر | قطر |
| سال نشر | 1434ق. = 2013م. |
| چاپ | چاپ اول |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | ب8م7 / 147/4 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل است بر:
- مقدمه علی احمد ندوی؛
- مقدمه تحقیقی محمد یحیی بلال منیار: در چهار مبحث (معرفی کتاب؛ معرفی ابن عبدالسلام، بلقینی و ناسخ؛ معرفی نسخه خطی و روش تحقیق).
- متن کتاب: این کتاب شرح بلقینی بر کتاب «قواعد الأحكام» نیست، بلکه تعلیقات بر نصوصی از کتاب است که نیاز به توضیح داشته است. بلقینی این تعلیقات و نکات و فوائد را به‌صورت «امالی» به هنگامی که کتاب بر او خوانده می‌شده، می‌گفته است.
شیوه تعلیقات بدین صورت است که نص «قواعد الأحكام» به مقدار مورد نیاز ذکر شده است. پس از آن تعلیقه با عبارت «يقال عليه» آغاز شده است.
گزارش محتوا
کتاب حاضر فوائد و تعقباتی است که بلقینی بر «قواعد الأحكام» العزّ بن عبدالسلام (متوفی 660ق) املا نموده است. از ویژگی‌های کتاب این است که فوائد مذکور تنها در رابطه با قواعد فقهی نیست، بلکه مشتمل بر نکات و فوائد متنوع در علوم مختلف شرعی در قالب تعقبات، تحریرات و استدلالات بر قول مصنف است[۱].
در حقیقت سراج‌الدین بلقینی در این کتاب تعلیقاتی را که در اثنای درس به ذهنش خطور کرده، بر شاگردانش املا کرده است. هدفش نیز اتمام فایده، توضیح مقصود، تنقیح رأی یا افزودن قیدی بر عبارات کتاب بوده است. این کتاب در حقیقت نمونه بی‌نظیری از اجتهادات دو عالم بزرگ اهل سنت در فهم بعضی از قضایای مرتبط با مبانی فقهی است؛ یکی عز بن عبدالسلام ملقب به «سلطان‌العلماء» و دیگری بلقینی معروف به «شیخ‌الاسلام»[۲].
ابن خلدون در بخشی از مطالبش درباره تاریخ فقه می‌نویسد: «سپس فقه اهل سنت و جماعت در مصر با ظهور دولت شیعی منقرض شد و فقه اهل‌بیت رواج یافت. تا اینکه دولت شیعی عبیدیین (فاطمیان) کنار رفت و با رفتن ایشان فقه اهل‌بیت نیز کنار رفت و فقه اهل سنت و فقه شافعی بهتر از گذشته رواج یافت. تا اینکه زمان شیخ‌الاسلام سراج‌الدین بلقینی رسید. وی بزرگ شافعیه در مصر، بلکه بزرگ علمای آن روزگار بود». از این کلام ابن خلدون می‌توان اهمیت فراوان کتاب حاضر را فهمید؛ زیرا اگر ما از فحوای تعلیقات و اهمیت علمی این اثر نیز چشم‌پوشی کنیم، این مزیتی که ابن خلدون به آن اشاره کرد خودش به‌تنهایی حاکی از ارزش این کتاب است[۳].
محقق اثر ذکر عبارات فراوانی مانند: قال شيخنا، اختار شيخنا، عند شيخنا، خرّج شيخنا، حجة شيخنا، أنكر شيخنا و مانند آن از عباراتی که متصل به کلمه «شيخنا» است را از جمله دلایل بر امالی بودن این کتاب می‌داند[۴].
ازآنجاکه کتاب، «امالی» است، در اسلوب و شیوه نیز مانند کتاب تألیفی نیست، بلکه طبعا با آن تفاوت خواهد داشت؛ زیرا املاکننده هنگامی که مطلبی را املا می‌کند، غالباً سخنش ارتجالی است، لذا کلمات دشوار در اثنای کلام می‌آورد یا اینکه کلماتی را در اسلوب رایج استفاده می‌کند نه اسلوب کتابی، یا سخن احیاناً با اسالیب رایج کتابت سازگار نیست؛ زیرا مملی درصدد دقت و تفکر در تمام کلماتی که می‌گوید نیست که موافق با قواعد عربی باشد، بلکه او مطابق سرشت و عادتش سخن می‌گوید. امور دیگری نیز هست که سبب می‌شود اسلوب عالم در املایش اجمالاً با اسلوبش در کتاب تألیفی متفاوت باشد. به این موارد باید احتمال خطای ناسخ مستملی در اثنای تدوین و تحریر را افزود[۵].
وضعیت کتاب
این نسخه از کتاب به قلم تقی‌الدین یحیی کرمانی شافعی شاگرد بلقینی است[۶].
در پاورقی‌های کتاب، معانی و تصحیح برخی الفاظ و عبارات، معرفی اعلام و ارجاعات مفیدی ذکر شده است.
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر گردیده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.