الفاخر

الفاخر، اثر ابوطالب مفضل بن سلمة بن عاصم (متوفی 291ق)، کتابی است در بیان و توضیح لحن عامه در بیان کلمات و واژگان در زبان عرب که با تحقیق عبدالعلیم طحاوی و محمد علی نجار به چاپ رسیده است.

الفاخر
پدیدآوران	مفضل بن سلمة، ابوطالب (نویسنده) طحاوي، عبدالعليم (محقق) نجار، محمد علی (مصحح)
ناشر	دار إحياء الکتب العربية
مکان نشر	[مصر - قاهره]
سال نشر	1380ق. = 1960م.
چاپ	چاپ يکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/م7ف2 / 2522 PJA
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و مطالب دربردارنده مجموعا 521 کلمه، واژه و یا عبارت می‌باشد که به تصحیح لحن عامه در تلفظ و گویش آن، پرداخته شده است.

ابن ندیم در «الفهرست» خود، دو مرتبه از این کتاب، نام برده است: یک بار به‌صورت مطلق و بار دیگر، مقید به این وصف که مربوط به لحن عامه می‌باشد. اگر این امر، تکرار نباشد، نشان‌‎دهنده آن است که کتاب مفضل درباره لحن عامه، کتابی غیر از اثر حاضر می‌باشد.

منابع تحقیق کتاب

منابع و مصادر تحقیق کتاب، به دو دسته زیر، تقسیم می‌شود:

1. منابع مباشر: که عبارت است از نسخه‌های خطی کتاب، در کتابخانه‌های مختلف در شهرهای گوناگون، از جمله کتابخانه «نور عثمانیه»، «مكتبة الفاتح» و «کمبریج» و قسمتی از کتاب فاخر که با عنوان «غاية الأرب في معانیما يجري علی ألسن العامة في أمثالهم و محاوراتهم من كلام العرب للإمام أبي‌طالب المفضل بن سلمة»، منتشر شده است.
2. منابع غیر مباشر: که مهم‌ترین آنها، عبارت است از: سه کتاب «الزاهر» ابوبکر بن انباری، «لسان العرب» ابن منظور و «مجمع الأمثال» میدانی و پس از این سه کتاب، آثاری همچون: «أمثال العرب» ضبی، «جمهرة الأمثال» ابوهلال عسکری و دواوین و کتب ادبی دیگری که در انتهای کتاب، در قسمت مراجع، ذکر شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به توضیح روش و موضوع کتاب پرداخته شده و سپس، روش تحقیق در کتاب و نوع منابع استفاده‌شده در این کار، مفصلا شرح و توضیح داده شده است. در پایان مقدمه نیز، به شرح حال مؤلف پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون ولادت، شیوخ، جایگاه علمی، شاگردان و روات و تألیفات وی، در اختیار خواننده قرار داده شده است .

مؤلف در مقدمه خود، به این نکته اشاره دارد که وی در این کتاب، به جمع‌آوری معانی و الفاظ متداول در محاورات و امثال عامه مردم در کلام عرب پرداخته که به آن تکلم می‌کنند، اما خود به معانی آنها، التفات و توجه کافی ندارند و لذا وی، به تبیین وجوه اختلاف علما در تفسیر آن معانی و الفاظ، پرداخته است.

کسانی که به شرح حال نویسنده همت گمارده‌اند کتاب فاخر را چنین توصیف نموده‌اند که نویسنده در این کتاب، به بررسی و بحث پیرامون لحن عامه مردم و اینکه مراد از «لحن» چیست؟ آیا مقصود مخالفت آنان با اعراب به اصطلاح نحات است یا منظور تحریف الفاظ و واژگان از موضع اصلی خود در هنگام نطق و تکلم است، پرداخته است. محقق پیرامون این توصیف، نظری را ابراز کرده است که رجوع به آن مفید خواهد بود.

برخی از فهارس و آثار، کتاب حاضر را به دلیل ذکر امثال فراوان در آن، از جمله کتب امثال معرفی کرده‌اند، اما این امر باعث نشده است تا محقق کتاب، آن را فقط کتاب امثال بداند.

بزرگان و ائمه‌ای که مؤلف در کتاب از اقوال و نظراتشان، بهره برده و استفاده کرده است، به‌ترتیب میزان نقل روایت، عبارتند از:

1. فراء (144-‌207ق) از کتاب‌های: «معاني القرآن»، «الأيام و الليالي»، «البهي»، «مشكل اللغة»، «المذكر و المؤنث»، «كتاب اللغات»، «الجمع و التثنية في القرآن»؛
2. اصمعی (122-‌216ق)؛
3. ابن اعرابی (150-‌123ق)؛
4. ابوعبیده معمر بن المثنی تیمی (110-‌209ق)؛
5. ابوعبیده قاسم بن سلام هروی ازدی خزاعی (157-‌224)؛
6. ابوعمرو شیبانی (متوفی 206 و یا 213ق)؛
7. ابوعمرو بن علا (70-‌150ق)؛
8. ابوالعباس بن محمد بن یعلی بن عامر ضبی (متوفی 168ق)؛
9. ابوزید سعید بن اوس بن ثابت انصاری (119-‌215ق)؛
10. ابوعبدالرحمن یونس بن حبیب ضبی (94-‌182ق)؛
11. ابوفید مؤرج بن عمرو بن حارث (متوفی 195ق)؛
12. ابوالحسن نضر بن شمیل بن خرشة بن یزید مازنی تمیمی (123-‌203ق)؛
13. ابوالمثنی ولید بن حصین بن حبیب کلبی (متوفی حدود 155ق)؛
14. ابویقظان عامر بن حفص (متوفی 190ق)؛
15. ابومحمد علی بن جعفر بن نمیر (متوفی 280ق)؛
16. ابونصر احمد بن حاتم باهلی؛
17. ابوالحسن علی بن حازم حیانی؛
18. ابوالحسن طوسی.

وضعیت کتاب

از جمله اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، می‌توان به امور زیر اشاره نمود:

1. مراجعه و مقابله نسخ کتاب و قرار دادن مطالب اضافی در میان پرانتز؛
2. شماره‌گذاری تمامی کلمات و عباراتی که مؤلف به تفسیر و توضیح آنها پرداخته است؛
3. ذکر نام سوره و شماره آیات مذکور در کتاب و تخریج احادیث از منابع و مصادر اصلی آنها؛
4. تخریج ابیات و شواهد شعری از دواوین معتبر و انتساب آنها به شعرا و قائلین آنها.

فهارس کتاب (موضوعات، اسامی شاعران به‌همراه ذکر قوافی اشعار آنها به‌ترتیب حروف الفبا، اشعار بر اساس ترتیب حروف الفبا در قوافی، ضرب‌المثل‌ها، الفاظ، مسائل، اعلام و قبایل، اماکن و وقایع، مراجع و منابع تحقیق و شرح و جدول صواب و خطا)، در انتهای آن آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و واژگان متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.