الضعفاء الكبير

الضعفاء الكبير، اثر حافظ ابوجعفر محمد بن عمرو بن موسی بن حماد عقیلی مکی (متوفی 322ق)، کتابی است در معرفی راویان ضعیف که با تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، به چاپ رسیده است.

الضعفاء الكبير
پدیدآوران	قلعجي‏، عبدالمعطي امين (مصحح) عقیلی، محمد بن عمرو (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب الضعفاء الکبير
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1404ق. = 1984م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	ضعفا (حديث) حديث - علم الرجال
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ع‎‏7‎‏ض‎‏7 / 114/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نام‌های دیگر کتاب

نام کتاب، در نسخه خطی آن، «الضعفاء ومن نسب إلی الكذب ووضع الحديث ومن غلب علی حديثه الوهم ومن يتهم في بعض حديثه ومجهول روی ما لا يتابع عليه وصاحب بدعة يغلو فيها ويدعو إليها وإن كانت حاله في الحديث مستقيمة» ذکر شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و اسامی روات، به‌ترتیب حروف الفبا آمده است. در مجموع، ۲۱۰۱ عنوان در این کتاب دیده می‌شود.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ضمن اشاره به موضوع ضعفا و بحث پیرامون مسئله جرح و تعدیل و مباحث مربوط به آن، شرح حال مختصری از مؤلف ارائه گردیده.

در مقدمه نویسنده، به برخی موضوعات علوم حدیث، مانند تبیین حال راویان و جواز آن، کسانی که باید از آنان حدیث دریافت کرد و آنان که اخذ حدیثشان بایسته نیست، کذب، زنادقه، وضع حدیث و... پرداخته شده است.

ویژگی‌های محتوایی کتاب

این کتاب از مصادر شناخت راویان ضعیف در میان اهل سنت بشمار ‌می‌رود؛ اگرچه موضوع آن راویان ضعیف است، اما در پاره‌ای موارد، از برخی ثقات نیز سخن به میان آمده است. دلیل نام بردن از ثقات در این کتاب، آن است که عقیلی در کتاب خود به هرگونه ضعف، چه دروغ و وضع حدیث یا ضعف در عدالت و ضبط، توجه کرده است؛ هرچند شخص مورد نظر در نقل حدیث، معتمد و حتی از رجال صحیحین بوده‌ باشد.

اطلاعات موجود درباره راویان

در شرح حال راویان، اطلاعات زیر را می‌توان مشاهده کرد:

1. اسم و نسب: إسماعيل بن إبراهيم.
2. کنیه: أيوب بن سيار الزهري: أبوسيار.
3. لقب: صغدي بن سنان: يلقب صغدي.
4. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: معلی بن عبد‌الرحمن الواسطي، عبد‌العزيز بن عبد‌الرحمن: القرشي.
5. مذهب و عقاید راوی: أشعث بن عم حسن بن صالح: كان له مذهب.
6. مناصب: إبراهيم بن عثمان: قاضي واسط.
7. سوابق او در علم (حدیث)، مانند صاحب کتاب بودن: أيوب بن سيار الزهري: إن عند منجاب كتابا عن أيوب بن سيار، معلی بن عبد‌الرحمن الواسط:... وسئل عن المعلی بن عبد‌الرحمن فقال إنه قيل له عند موته ألا تستغفر الله فقال ألا أرجو أن يغفر لي وقد وضعت في فضل علي بن أبي‌طالب - رضي الله تعالی عنه - سبعين حديثا.
8. جرح و تعدیل راوی و در پاره‌ای موارد همراه با ذکر جریانی تاریخی در ‌این‌باره و یا جرح و تعدیل دیگران ذیل آن: إسماعيل بن إبراهيم المهاجر: ضعيف، مسلمة بن علي الخشني:... حدثنا أبي قال كنا فی مجلس الليث بن سعد ونحن نقابل بكتاب البيوع لمالك بن أنس ومسلمة بن علي حاضر فقال: ليس عندكم في هذا شيء إلا عن مالك؟ فقلت له: نعم؛ فقال: أنا أروي هذا كله عن النبي(ص)، حدثني يحيى بن عثمان بن صالح، قال: حدثنا نعيم بن حماد، قال: صحبت مسلمة بن علي من دمشق فلم أسمعه يحدث بحديث يوافق حديث الناس.
9. اشاره به سال تولد یا وفات راوی در اندک مواردی: سهيل بن ذكوان السمان: مات سنة أربعين ومائة.
10. ذکر نمونه‌ای از روایات منکر فرد: عبد‌الرحمن بن أخي‌محمد بن المنكدر: حدثنا محمد بن إسماعيل، قال: حدثنا إبراهيم بن يعقوب، قال: حدثنا داود بن مهران، قال: حدثنا عبد‌الله بن داود التمار، قال: حدثنا عبد‌الرحمن بن أخي‌محمد بن المنكدر عن محمد بن المنكدر عن جابر بن عبد‌الله، قال: قال عمر ذات يوم لأبي‌بكر: يا خير الناس بعد رسول‌الله(ص)! فقال أبو‌بکر: أما لئن قلت ذاك لقد سمعت من رسول‌الله(ص) يقول: ما طلعت الشمس على رجل خير من عمر.
11. ذکر مستند اقوال: أزور بن غالب: حدثني آدم بن موسی، قال: سمعت البخاري، قال: أزور بن غالب منكر الحديث.

نمونه یک شرح حال

أيوب بن سيار الزهري أبوسيار، حدثنا محمد بن عثمان القيس، قال: قلت ليحيى بن معين: إن عند منجاب كتابا عن أيوب بن سيار، قال: وما يصنع بأيوب بن سيار كان أيوب كذابا؛ حدثنا يحيى بن عيسى، قال: حدثنا عباس بن محمد، قال: سمعت يحيى بن معين، يقول: أيوب بن سيار ليس بشيء حدثني آدم بن موسى، قال: سمعت البخاري، يقول: أيوب بن سيار الزهري منكر الحديث ومن حديثه ما حدثنا به محمد بن إسماعيل، قال: حدثنا شابة، قال: حدثنا أيوب بن سيار، قال: حدثنا محمد بن المنكدر عن جابر بن عبد‌الله عن أبي‌بكر الصديق عن بلال عن النبي - عليه‌السلام – قال: أصبحوا بصلاة الصبح؛ فإنه أعظم للأجر وحدثنا محمد بن إسماعيل، قال: حدثنا داود بن مهران الدباغ، قال: حدثنا أيوب بن سيار عن محمد بن المنكدر عن جابر بن عبد‌الله عن بلال، قال: أذنت في ليلة باردة شديدة لبردها فلم يأت أحد، ثم أذنت ثانية فلم يأت أحد، ثم أذنت ثالثة، فلم يأت أحد، فقال رسول‌الله - صلى الله عليه وسلم –: ما لهم يا بلال؟ قلت: كبدهم البرد. فقال: اللهم اكسر عنهم البرد! قال بلال: فلقد رأيتهم يتروحون في الصبح أو قال في الضحى. قال: ليس لإسنادهما جميعا أصل ولا يتابع عليهما؛ فأما متن الحديث الأول في الأسفار بالفجر فيروى عن رافع بن خديج بإسناد جيد والثانیفليس بمحفوظ إسناده ولا متنه.

شیوه تنظیم راویان

شیوه تنظیم راویان در کتاب به شرح زیر است:

1. مؤلف، ترتیب الفبایی اسامی راویان را تنها در حرف اول رعایت کرده است. برای نمونه اسامی «ابی بن عباس بن سهل بن سعد»، «اسامة بن زید لیثی» و «اسامة بن زید بن اسلم» به دنبال یکدیگر آمده‌اند.
2. در مواردی که نامی بسیار مشهور و مکرر باشد، مانند نام‌های «محمد» و «عبدالله»، ترتیب الفبایی هم در نام راوی و هم در نام پدر او رعایت شده است.
3. ذکر افراد هم‌‌نام ذیل همان نام، مانند «اشعث بن عبدالله الأعمی»، «اشعث بن سعید»‌ و «اشعث بن سوار» که همگی ذیل نام «اشعث» آمده‌اند.
4. کنیه‌ها و نسب‌ها در بابی جداگانه گرد نیامده است.

شیوه شناخت حال راویان

عقیلی در این کتاب، از اقوال پیشوایان جرح و تعدیل اهل سنت، مانند یحیی بن معین، احمد بن حنبل، بخاری، ابن ‌قطان و علی بن مدینی (گاه با ذکر سند آن) نقل کرده است.

شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی

پس از آوردن داده‌های مربوط به شناخت هویت و ذات راوی، چون نام و نسب، اساتید و شاگردان و...‍ معمولا با استفاده از سخنان ائمه جرح و تعدیل، حال او را مشخص می‌کند. گاه هم در پایان برخی شرح‌حال‌ها نمونه‌ای از روایات منکر فرد را می‌آورد.

میزان اعتبار آرای نویسنده

عقیلی، در میان عالمان اهل سنت، محدثی ثقه بشمار می‌رود. عالمان رجال اهل سنت، مانند ابن ناصرالدین و ذهبی نیز کتاب را ستوده‌‌اند.

عقیلی از سخت‌گیران در جرح رجال است؛ چنان‌که برخی از محدثان بزرگ، مانند علی بن مدینی را نیز در شمار ضعفا ذکر کرده است. به همین دلیل ذهبی در «ميزان الاعتدال» به‌شدت بر وی تاخته و او را ملامت کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی تمامی مجلدات، در انتهای جلد چهارم آمده است که عبارتند از فهرست‌های آیات، احادیث صحیح و ضعیف و فهرست منابع مورد استفاده محقق.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث.

وابسته‌ها

الحديث الضعيف أسبابه و أحکامه

الكامل في ضعفاء الرجال