الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية
الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، تأليف محمد بن ابراهیم صدرالدين شيرازى معروف به ملاصدرا است. اين اثر، يكى از متون عالى فلسفى است كه ملاصدرا در آن، آخرين آرا و عقايد خويش را بيان كرده است. شرح اين كتاب توسط ملاهادى سبزوارى انجام گرفته و سيد جلالالدين آشتيانى آن را تصحيح و منتشر نموده است.
| الشواهد الربوبية في المناهج السلوکية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (نویسنده)
سبزواری، هادی بن مهدی (حاشیه نویس) آشتیانی، سید جلال‌الدین (مصحح) |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1996م , 1417ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | 1.فلسفه اسلامی - متون قديمی تا قرن 14
2.معاد 3.نبوت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BBR 1100 1375 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مطالبى در اين كتاب است كه در اسفار و ساير كتب مؤلف ديده نمىشود. مقايسه محتواى اين دو كتاب نشان مىدهد كه نسبت ميان اين دو كتاب عموم و خصوص من وجه است و تقرير بسيارى از مسائل در اين دو كتاب متفاوت است. توجه حكماى پس از ملاصدرا به اين كتاب، بيانگر جايگاه والاى آن است.
در اهميت اين كتاب همين بس كه بزرگانى همچون ملاعبدالرزاق لاهيجى، ملاهادى سبزوارى، آقاعلى حكيم آن را تدريس كردهاند و اعاظمى همچون ملاعلى نورى، حاجى سبزوارى، آقاعلى حكيم و آقامحمدرضا قمشهاى بر آن تعليقه نوشتهاند.[۱]
ملاصدرا همان طور كه خود در مقدمه اين كتاب بيان میكند، به دليل كثرت مراجعه به عالم معانى و اسرار و دورى و اجتناب از عقايدى كه جمهور حكما بدان معتقد بودند، به ديدگاههاى شريف الهى، شواهد لطيف قرآنى، قواعد محكم ربانى و مسائل عرفانى دست مىيابد كه تنها افراد بسيار كمى از حكما و عرفا بدان نائل شده بودند؛ حتى درك برخى از اين امور شريف مختص خود ايشان بوده و حكيمان گذشته از آن بهرهاى نداشتند. او برخى از اين مسائل را در كتابهاى خودش اظهار میكند و بسيارى از آنها را مخفى مىدارد، از ترس اينكه ديگران نفهمند و گمراه شوند تااينكه از عالم غيب فرمان مىرسد كه بخشى از آنها را منتشر سازد، پس كتاب مذكور را مىنويسد.[۲]
ساختار
كتاب داراى پنج مشهد، هر مشهد داراى چند شاهد و هر شاهد مشتمل بر چند اشراق است كه در اشراقات آن از زيرعنوانهایى همچون «حكمة مشرقية»، «حكمة عرشية»، «تفريع عرشي»، «بحث و تحصيل»، «نص تنبيهي»، «حكمة قرآنية»، «قضية فرقانية» و... استفاده شده است.[۳]
جلد اول كتاب، مشتمل بر مقدمه مصحح و متن شواهد و جلد دوم حاوى شرح ملاهادى سبزوارى است.
گزارش محتوا
در ابتداى كتاب، مقدمهاى طولانى آمده است. اين مقدمه، حاوى ويژگى فلسفه صدرايى، ترجيح تصوف و سلوك بر طريق اهل رأى، زندگی‌نامه مؤلف و شارح و كسانى چون ميرداماد، ميرفندرسكى، ملا رجبعلى تبريزى، ملا شمساى گیلانى، ملا محسن فيض كاشانى و... كه بعد از ملاصدرا متكفل بيان مباحث فلسفى بودهاند، مىباشد.
مشهد اول (امور عامه): مشهد اول درباره امور عامه و معانى كليهاى است كه در تمام علوم حقيقيه بدانها نياز است. اين مشهد داراى پنج شاهد است. شاهد اول آن مشتمل بر دوازده اشراق است. مباحث شاهد اول مربوط به وجود و احكام آن است؛ احكامى از قبيل اصالت وجود، نحوه علم به وجود، کیفیت سريان وجود در ماهيات، عينيت وجود با صفات كماليه، تلازم وجود با ماهيت، تمايز بين موجودات، کیفیت اتصاف ماهيت به وجود، موضوع حكمت الهى، تعريف امور عامه و اشارهاى به مقولات دهگانه و احكام آنها.[۴]
شاهد دوم داراى نه اشراق است و در اشراقات نهگانه آن وجود ذهنى و احكام مرتبط با آن بحث مىشود. شاهد سوم كه در واقع بخشى از الهيات بالمعنى الاخص اين كتاب است، مشتمل بر دوازده اشراق است و مباحثى از قبيل اثبات واجب تعالى، وحدانيت واجب تعالى، اسما و صفات واجب تعالى و... را در بر مىگیرد. ملاصدرا در اشراقات دهگانه شاهد چهارم دوباره به بحث امور عامه برمیگردد و مباحثى را در باب تقدم و تأخر، واحد و كثير، تقابل، علت و معلول، احكام علل اربعه، امكان و وجوب، قوه و فعل، حركت جوهرى و اثبات محرك غير متحرك مطرح مىكند. شاهد پنجم، مشتمل بر پنج اشراق است. در اين شاهد به ماهيت و اعتبارات مختلف آن پرداخته مىشود؛ مباحثى از قبيل كلى و جزئى، سبب تكثر نوع واحد در اشخاص، معناى جنس و ماده، معناى نوع و موضوع و فرق آنها، فصل و لوازم آن و نحوه اتحاد آن با جنس، حقيقت فصل و معناى اشد و اضعف.[۵]
مشهد دوم، مشتمل بر بخشى ديگر از مباحث الهيات بالمعنى الاخص است و مسائل مربوط به فعل خداوند در آن مطرح است. مشهد مورد نظر داراى دو شاهد است. در اشراقات دوازدهگانه شاهد اول، مباحثى در خصوص وجود خداوند، کیفیت صدور كثرات از او، تبيين مسئله شر و... مطرح است. شاهد دوم، شامل هفت اشراق است و در آن مسئله مُثُل افلاطونى و ادله و شبهات وارد بر آن بررسى و نقد مىشود.[۶]
مشهد سوم كتاب، به مسئله معاد و کیفیت پيدايش روح و بازگشت آن به حق تعالى مىپردازد. اين مشهد، داراى سه شاهد است. عمده مباحثى كه در اشراقات سيزدهگانه شاهد اول مطرح است عبارتند از: قوابل تكوين، تكون نباتات و حيوانات، حواس ظاهرى و باطنى، تكون انسان و قواى نفس او و مراتب عقل عملى و عقل نظرى. ملاصدرا اشراقات يازدهگانه شاهد دوم را به مباحث مربوط به نفس انسان و احوال مربوط به آن و نيز بحث در باب نفوس فلكى اختصاص داده است. مصنف در شاهد سوم به بحث تجرد نفس و اثبات معاد براى نفوس مىپردازد. مباحث مهمى كه مصنف در ده اشراق مطرح نموده، عبارتند از: بحث درباره حقيقت عقل بالفعل، کیفیت اتحاد نفس با صور معقوله، نحوه ارتباط نفس با عقل فعال، سعادت و شقاوت حقيقى و.[۷]
مشهد چهارم كتاب، مختص اثبات معاد جسمانى است و نویسنده، مطالب آن را در سه شاهد مطرح نموده است. شاهد اول كه در اثبات عالم آخرت است، مشتمل بر نه اشراق است. اشراق اول در پى تبيين اصول هفتگانهاى است كه اثبات عالم آخرت مبتنى بر آنهاست، اما مطالبى كه در اشراقات بعدى بدانها مىپردازد، وجوه فرق بين وجود جسمانى در دنيا و آخرت، بيان عقايد مختلف در باب معاد، دفع شبهات وارده به معاد جسمانى، علت اختلاف در کیفیت معاد و چند بحث مرتبط ديگر است.
در شاهد دوم، بحث درباره آخرت را بهطور تفصيلى پى مىگیرد و مطالبى در حقيقت مرگ، ماهيت قبر و عذاب و ثواب آن، حقيقت بعث، حقيقت حشر، صحراى محشر، حقيقت صراط، حقيقت حساب و ميزان، معناى نفخ، حقيقت قيامت صغرى و كبرى، حقيقت بهشت و مظاهر بهشت و جهنم، کیفیت خلود اهل جهنم بيان مىدارد. شاهد سوم در بيان مراتب سهگانه عالم وجود است. اين شاهد داراى يازده اشراق است. مهمترين مباحثى كه در اين شاهد مطرح شده، عبارتند از: مطالبى در باب قوس نزول و صعود انسان، ملاقات با ملائكه و حشر با آنها، کیفیت تجسم اعمال، حشر حيوانات، تعيين محل آلام و.[۸]
مشهد پنجم كتاب، در باب نبوات و ولايات است. اين مشهد، مشتمل بر دو شاهد است. نویسنده، شاهد اول را به بيان مطالبى درباره اوصاف و خصائص نبى(ص) اختصاص داده و در اشراقات دهگانه آن مباحثى را درباره درجه نبوت، اصول معجزات و امور خارقالعاده، فرق بين نبوت و كهانت، فرق بين وحى و الهام و تعليم، کیفیت اتصال نبى به عالم وحى و... مطرح كرده است. در اشراقات نهگانه شاهد دوم نيز مطالبى را در باب اثبات وجود نبى و لزوم قوانين الهى، حكمت تشريع احكام عبادى، سياسى و حدود، فرق بين نبوت، شريعت و سياست، اسرار شريعت و فايده طاعات، ضابطه فرق ميان گناهان كبيره و صغيره، ظاهر و باطن و اول و آخر شريعت و بالاخره انقطاع نبوت و رسالت آورده است.[۹]
وضعيت كتاب
در جلد دوم، شارح، جملات مورد شرح را در گیومه قرار داده و در آغاز هريك از آنها به ترتيب، شماره صفحه و شماره سطر نهاده و آنگاه به شرح و تفسير پرداخته است.
مصحح كتاب، پاورقىها را به رفع ابهام جملات داخل متن، مستندسازى برخى از مطالب كتاب و نيز به اختلاف نسخ اختصاص داده است.
فهارس فنى در پایان هر دو جلد كتاب آمده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.