الجامع للشرايع
الجامع للشرايع تألیف ابوزكريا نجيب‌الدين يحيى بن احمد بن يحيى بن حسن بن سعيد هذلى معروف به يحيى بن سعيد (م 690 ق).
| الجامع للشرایع | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | گروهی از نویسندگان (نویسنده)
ابن سعید، یحیی بن احمد (نویسنده) سبحانی تبریزی، جعفر (زير نظر) |
| ناشر | مؤسسه سيد الشهداء(ع) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1405 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 182 /الف2ج2 1362 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
درباره كتاب
كتاب «الجامع للشرايع» از كتب با ارزش فقهى قدماى اصحاب در قرن هفتم هجرى مى‌باشد.
اين كتاب بيشتر به صورت فقه موجز و رساله‌هاى عمليۀ متداول مى‌باشد و يك دوره فقه كامل از طهارت تا كتاب ديات مى‌باشد.
مؤلف با استناد به آيات قرآن كريم و روايات و بدون طرح نظريات فقها و بزرگان و حتى نظريات شيخ طوسى و محقق حلى گاهى بعضى از مسائل كتاب را به صورت استدلالى بيان مى‌نمايد.
بنابراین كتاب بيشتر به صورت فقه موجز و گاهى نيز فقه تفريعى و استدلالى مى‌باشد.
تأليفات
علاوه بر كتاب جامع للشرائع، كتب ديگر فقهى همچون «نزهة الناظر»، «قضاء الفوائت»، «كشف الالتباس عن نجاسة الأرجاس»، «مسألة في نجاسة المشركين» از تأليفات وى مى‌باشد كه فقط كتاب «نزهة الناظر» و «جامع الشرائع» از بين آنان چاپ شده است.
كتاب جامع للشرائع در بين كتب مؤلف از آنچنان شهرتى برخوردار است كه در كتب تراجم همچنان كه محقق حلى پسر عموى مؤلف را به نام صاحب الشرائع مى‌شناسد وى، به نام صاحب الجامع مشهور شده است.
علت تأليف
در مورد علت تأليف كتاب وى در خطبۀ كتاب مى‌نويسد:
تصميم گرفتم كه كتابى را حاوى مباحث اساسى فقه در تمام ابواب و فصول جمع‌آورى نمايم و در آينده پس
(الذريعة/16 124)
از فراغت اين كتاب إن شاء الله كتابى را كه در آن نظريات موافق و مخالف و وجوه اقوال و نظريات و ادلۀ مسائل را در بردارد تأليف خواهم كرد.
بنظر مى‌رسد كه با توجه به روش و مطالب كتاب «نزهة الناظر»، احتمالا منظور از اين كتاب، همين كتاب نزهة الناظر باشد كه وى بعدا تأليف نموده است و بنابراین در زمان تأليف جامع الشرايع مؤلف توجه به تأليف نزهة الناظر در آينده داشته است.
شخصيّت وى
مؤلف كتاب از آن چنان جايگاه علمى برخوردار است كه پس از وفات محقق حلى پسر عمويش (م 676 ق) جانشين وى در امر تدريس گرديده و جاى خالى او را پر نموده است.
صاحبان تراجم و فقهاى بزرگ از وى با تجليل و تكريم ياد نموده و صاحب بحار الأنوار از وى تعبير به:
الأوحد
جامع المعقول و المنقول
الفقيه السعيد المعظم
شيخ الأعظم و الإمام المكرم العلاّمة
المتفنن نجيب‌الدين
و نظائر آن ياد نموده است. (بحار الأنوار ج /5 71، ج /106 18، ج /104 221، ج /105 56).
صاحب رياض العلماء در مورد وى مى‌نويسد: كان قدس‌سره مجمعا على فضله و علمه بين الشيعة و عظماء أهل السنّة. (رياض العلماء ج /5 336).
زمان تأليف
با توجه به عبارتى كه در خلال بحث طلاق لعان صفحۀ 481 آمده است: كه در اين سال يعنى سال 654ق منبر و سقف مسجد النبى در مدينه آتش گرفته است، بنابراین كتاب در حوالى همين سال‌ها به پایان رسيده است.
در بحار الأنوار جلد 5 صفحۀ 337 و 338 نيز با استناد به اين عبارت به اين مسأله استناد نموده و از كتاب «عيون التواريخ» از كتب تاريخى عامه اين مطلب را تأييد مى‌كند.
از طرفى با توجه به نسخه‌اى از كتاب نزهة الناظر كه مربوط به سال 674ق است (الذريعة/24 125) اين كتاب احتمالا در حدود سال‌هاى 656ق تا 670ق پایان يافته است.
زمان چاپ
كتاب موجود توسط مؤسسۀ سيد الشهداء - العلميّة در سال 1405ق در قم چاپ شده است.
محققین و مصححين آن آقايان شيخ على تهرانى (جاودان)، محمد كاهانى، سيد على اصغر موسوى، شيخ محمدرضا اصفهانى بوده‌اند كه با اشراف و نظارت آیت‌الله جعفر سبحانى اين امر صورت پذيرفته است.
چاپ موجود اين كتاب در سال 1406ق در مؤسسۀ دار الأضواء در بيروت تجديد چاپ و منتشر شده است.
نسخه‌ها
در الذريعة به دو نسخۀ متعلّق به حاج ملا مهدى قمشه‌اى كه به كتابخانۀ حسینیۀ تستريه منتقل شده مربوط به قرن 8 و 9 و نسخۀ ديگرى كه متعلّق به سيد حسن صدر در كتابخانۀ سيد محمد مشكاة استاد دانشگاه تهران اشاره شده است. (الذريعة/5 61).
در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه صفحۀ 107، نيز به 12 نسخه اشاره نموده است كه قديم‌ترين نسخه‌هاى آن مربوط به قرن 8 و 9 است كه يكى همان نسخۀ حسینیۀ شوشترى‌ها است كه گذشت و ديگرى نسخۀ مسجد اعظم مى‌باشد.
نسخه‌هاى معتبر
در تصحيح و تحقيق كتاب موجود ناشرين از 8 نسخه استفاده نموده‌اند كه از روش تلفيق در تصحيح نسخه استفاده نموده و هيچ نسخه‌اى اصل قرار داده نشده است بعضى از اين نسخه‌ها عبارتند از:
- نسخۀ قديمى كاملى كه در كتابخانۀ مسجد اعظم در قم با شمارۀ 3346 - 106 موجود بوده و متعلّق به آیت‌الله بروجردى بوده است. اين نسخه تصحيح نشده است و تاريخ استنساخ آن مشخص نيست.
- نسخۀ جديد كاملى كه مربوط به كتابخانۀ شيخ حسن مصطفوى بوده كه تصحيح شده است. تاريخ نگارش آن سال 1228ق مى‌باشد.
- نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه قديمى و كامل است. اين نسخه به خط علامۀ مجلسى و خط شيخ بهایى و بر آن مهر خاتم سيد شفتى مى‌باشد.
- نسخۀ كتابخانۀ شيخ شمس‌الدين تويسركانى مربوط به سال 970 ق.
- نسخۀ كتابخانۀ سيد مصطفى خوانسارى كه كامل تصحيح شده است و در سال 1146 نگاشته شده است.
- نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله آقا حسین بروجردى كه كامل است و در سال 1254ق استنساخ شده است.
ترتيب مطالب
كتاب شامل يك دوره كامل فقه از طهارت تا ديات مى‌باشد ولى مؤلف مباحث فقهى را بصورت يكسان مطرح نموده است و تقسيم بندى مباحث كتاب نظير شرايع الإسلام به 4 بخش كلى عبادات، عقود، ايقاعات و احكام در آن انجام نشده است.
كتاب‌هایى كه در جامع الشرائع مطرح شده است عبارتند از:
طهارت، صلاة، زكاة، صوم، حج و عمره، جهاد، بيع، شفعه، قرض، دين، رهن، اجاره، مزارعه، مساقات، ضمان، كفاله، حواله، صلح، شركت، مضاربه، وكالت، جعاله، وديعه، عاريه، سبق و رمايه، اقرار، غصب، لقيط، حجر، هبه، صدقه، وقف، احياء موات، مباهات، عتق، ايمان و كفارات، نكاح، وصيت، ارث، قضاء، شهادات، حدود، جنايات و ديات.
ويژگى‌ها
از خصوصيات كتاب اين كه مؤلف به دليل اين كه از قدماء بوده است و بر مشايخ ابن محبوب و غير از او اطلاع و وقوف داشته است بنابراین بدون واسطه از آنها نقل مى‌كند با اين كه صاحب وسائل الشيعة با واسطه از آنها نقل نموده است از اين رو مؤلف بعضى از فتاوا را نقل كرده است و اختيار نموده است كه در آن متفرد و يگانه است. (صفحات 28، 39، 69).
از طرف ديگر مؤلف به تنهایى احاديثى را نقل مى‌كند كه در هيچ كدام از مصادر احاديث پيدا نمى‌شود و به همين دليل صاحب مستدرك الوسائل و صاحب بحار الانوار بدون اين كه از مصدر ديگرى نام ببرند به اين كتاب استناد نموده‌اند. (مستدرك ج /4 39، 49، بحار الأنوار ج 81، ص171).
عبارت روان و بدون پيچيدگى و جامعيت اين كتاب كه يك دوره فقه كامل است از ديگر خصوصيات اين كتاب مى‌باشد. مؤلف معمولا از محمد بن عبدالله بن زهرۀ حسینى (پسر برادر ابن زهره صاحب الغنية‌م 585 ق)، و همين طور شيخ محمد بن ابى البركات صنعانى در كتاب روايت كرده است.
اگر چه معمولا روايات مذكور در كتاب بدون ذكر منابع و مآخذ و سند آن است اما گاهى مواقع سند روايات ذكر شده است. (صفحات 26، 92، 134، 225).
و معمولا از كلينى، سيد مرتضى، شيخ مفيد، شيخ صدوق و شيخ طوسى مطالب و رواياتى را نقل مى‌نمايد امّا در بسيارى از موارد نيز با الفاظ مبهم «قيل»، «بعض أصحابنا» و نظائر آن مطالبى را مطرح مى‌سازد.
گفتار بزرگان
رجال ابن داود: يحيى بن احمد بن سعيد شيخنا الإمام العلاّمة الورع القدوة، كان جامعا لفنون العلم الأدبيّة و الفقهيّة و الأصولیة و كان أورع الفضلاء و أزهدهم له تصانيف جامعة للفوائد منها كتاب «الجامع للشرائع» في الفقه. (رجال ابن داود، صفحۀ 371، شمارۀ 1660).
روضات الجنات: قرأت كتاب الجامع في الشرائع تصنيف الفقيه السعيد المعظم شيخ الشيعة في زمانه نجيب‌الدين بن أبيزكريا يحيى بن أحمد بن سعيد، عليه أجمع. (روضات الجنات /2 188).
رياض العلماء: به نقل از بعضى از فضلاء:
| ليس في الناس فقيه | مثل يحيى بن سعيد | |
| صنف الجامع فقها | قد حوى كل شربة |
(رياض العلماء /5 340 و 341).
بحار الأنوار: كتاب نزهة الناظر و الجامع مؤلفهما من مشاهير العلماء المدققين و أقواله متداولة بين المتأخرين. (بحار الأنوار ج /1 38).
منابع مقاله
- الذريعة ج /5 61، ج /16 124، ج /17 139، ج /18 21، ج /20 247، 397، ج /24 125
- أعيان الشيعة /10 287
- أمل الآمل /2 346، 347
- رياض العلماء ج /5 336 به بعد
- روضات الجنات /2 188، ج /7 198، 199
- بحار الأنوار ج /1 38، ج /5 71، 337، 338، ج /106 18، ج /104 221، ج /105 56.