التربیة الإسلامیة و فن التدریس

التربیة الإسلامیة و فن التدریس، اثر عبدالوهاب عبدالسلام طویله، کتابی است در جهت تعلیم و تربیت اسلامی و روش‌های آن.

التربیة الإسلامیة و فن التدریس
پدیدآوران	طویله، عبدالوهاب عبدالسلام (نویسنده)
ناشر	دارالسلام
مکان نشر	قاهره - مصر
سال نشر	1997م/1418ق
چاپ	یکم
موضوع	تعلیم و تربیت
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

با توجه به عنایت خاص نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران به آموزش دین در سطوح مختلف آموزشی، در ضرورت وجود کتاب‌‌های راهنمای آموزش، که شامل طرح درس و روش‌‌های آموزش و آزمون و غیره باشد، تردیدی نمی‌ماند. با این حال، تاکنون در کشور، کتابی دراین‌باره نگاشته نشده است.

اثر حاضر، تلاشی است برای معرفی روش‌‌های آموزش، آزمون، بهبود کیفیت تعلیم و تعلم مواد درسی مورد نظر در تربیت و آموزش اسلامی. بحثها کوتاه اما گویا و قابل استفاده برای مربیان و معلمان است. کتابی که از این پس، از توفیق هاشمی معرفی خواهد شد، از این کتاب جامع‌تر و مبسوطتر است.

نگارنده این اثر، بر آن است که با تکیه بر تجربیات میدانی خود در حوزۀ آموزش و پرورش و نیز با استفاده از منابع نگاشته شده دربارۀ فن تدریس، روش و فن تدریس تربیت اسلامی در آموزشگاه‌ها را پیش‌رو نهد. وی در آغاز از نظریۀ تربیتی اسلام می‌گوید و برای بازشکافت آن، به مفهوم تربیت و لزوم توجه به تفاوت میان نظام تربیتی اسلام که برگرفته از کتاب و سنت است با نظام تربیتی معرفی شده در آثار مربیان مسلمان، اشاره می‌کند و اهم اصول عمومی را که مورد توجه تربیت اسلامی است برمی‌شمارد (هماهنگی و همراهی عمل، ایمان و تربیت، استقبال از تجربیات بشری، نگرش انتقادی به فرهنگ و آداب و عادات اجتماعی و استمرار آموزش). پس از این، مبانی تربیتی عامی را که از کتاب و سنت برگرفتنی است، می‌آورد (تحریک عواطف دینی، تکیه بر داستان‌سرایی، گفتگو، مغتنم شماردن فرصتها و مناسبتها، آموزش تدریجی، اسوۀ حسنه، ترغیب و ترهیب، ایجاد انگیزه، توجه به فراگیران، تشویق و تنوع روشها و رعایت تفاوت‌‌های فردی).

هدف‌‌های تربیتی: نگارنده در شرح این بحث، هدف را تعریف می‌کند، به اهمیت هدف و شمول آن اشاره می‌کند، هدف را به عام و خاص تقسیم می‌کند، از ویژگی‌‌های هدف‌‌های عام می‌گوید و به ویژگی‌‌های هدف‌‌های خاص یا رفتاری اشاره می‌کند، هدف‌‌های عام تربیت اسلامی را برمی‌شمارد و از هدف‌‌های رفتاری یا آموزشی می‌گوید (ص 31) و به جنبه‌‌‌های معرفتی، وجدانی و مهارتی آن می‌پردازد، به اهمیت تعیین هدف اشاره می‌کند، از شروط صحت هدفها یاد می‌کند، از معیار‌‌های تعیین و گزینش هدفها می‌گوید و به چگونگی توضیح هدفها برای فراگیران می‌پردازد.

نگارنده، پس از این به روش‌‌های تدریس می‌رسد. وی معتقد است تربیت بر چهار امر استوار است: دانش، فن، استعداد و اخلاق. مراد از فن، همان روشی است که معلم می‌پیماید تا معلومات را به فراگیر منتقل کند. روشها یا سنتی است یا جدید و یا آمیز‌‌های از ایندو؛ روش‌‌های سنتی شامل: القا از راه سخنرانی، شرح، توصیف، داستان، روش استنتاج، روش استقراء، روش بحث و مناقشه و گفتگوست. نگارنده در ادامه به مراحل اساسی روش سنتی از زبان هربارت می‌پردازد و این روش را نقد می‌کند؛ سپس، به روش جدید می‌پردازد، ویژگی‌‌های آن را می‌آورد، اهم روش‌‌های جدید را شرح می‌دهد، از ویژگی‌‌های عمومی روش‌‌های جدید می‌گوید، از لزوم و فایدۀ آماده کردن طرح تدریس یاد می‌کند؛ آنگاه، به اصول تدریس قرآن (تلاوت، حفظ و تفسیر) می‌رسد و ابتدا هدف‌‌های خاص آموزش قرائت قرآن را برمی‌شمارد و از مراحل تدریس و هدف‌‌های آن یاد می‌کند و به نمون‌‌های از آموزش قرائت اشاره می‌کند؛ آنگاه، به اصول تدریس و آموزش حفظ قرآن می‌پردازد و هدف‌‌های خاص این کار و نیز مراحل تدریس و آموزش قرآن را یادآور می‌شود و به نمونۀ عملی آموزش جزوی از سوره حمد می‌پردازد؛ بعد به اصول آموزش تفسیر روی می‌کند و هدف‌‌های خاص آموزش تفسیر و مراحل آموزش آن را برمی‌شمارد و به نمون‌‌های عملی از تدریس تفسیر اشاره می‌کند. نکته بعدی، اصول تدریس حدیث است که برای بازشکافت آن، از هدف‌‌های خاص آموزش حدیث و مراحل تدریس آن می‌گوید و به نمون‌‌های عملی از تدریس حدیث اشاره می‌کند تا می‌رسد به اصول تدریس و آموزش فرهنگ اسلامی، و از هدف‌‌های خاص و مراحل این آموزش می‌گوید و به اصول تدریس توحید و عقاید می‌پردازد و با اشاره به هدف‌‌های خاص آموزش عقاید و نیز مراحل آموزش این امور و نمون‌‌های عملی از تدریس عقاید، به اصول تدریس احکام فقهی می‌پردازد و هدف‌‌های خاص آن را برمی‌شمارد و از مراحل تدریس احکام فقهی می‌گوید و به نمون‌‌های عملی از تدریس احکام فقهی اشاره می‌کند.

موضوع بعدی، وسائل آموزشی در تربیت اسلامی است. نگارنده، نخست وسائل آموزشی و اهمیت آنها را یادآوری می‌کند؛ آنگاه، از وسائل آموزشی در قرآن و سنت می‌گوید و به انواع وسائل اشاره می‌کند و از قواعد به کارگیری وسائل می‌گوید.

نکته دیگر در این کتاب، فعالیت‌‌های فوق برنامه در آموزش و پرورش است که نگارنده در شرح آن، این‌گونه فعالیت را تعریف می‌کند و به مبانی آن می‌پردازد و از اهمیت و هدف‌‌های آن می‌گوید و از فعالیت فوق‌برنامه در آموزش‌‌های اسلامی یاد می‌کند و پس از بیان هدف این کار، از ویژگی‌‌های معلم و مدرس ناظر بر این فعالیتها و نیز مشکلاتی که در راه این فعالیت‌‌های رخ می‌دهد، می‌گوید، و از انواع فعالیت‌‌های فوق‌برنامه در برنامه‌‌‌های آموزش دینی یاد می‌کند؛ سپس، به ضعف دانش‌آموزان در فراگیری قرائت قرآن و راه درمان آن می‌پردازد.

نگارنده، در ادامه به آداب مدرس و ویژگی‌‌های او در تربیت اسلامی نظر می‌کند و سرانجام به بحث سنجش و امتحان و روش‌‌های آن می‌رسد و با تعریف آزمون، از آزمون دانش‌آموز و وسائل آزمون آموزش‌‌های اخلاقی و علمی می‌گوید، روش‌‌های امتحان را برمی‌شمارد، از امتحانات سنتی و عیب و حسن آن یاد می‌کند و از آزمون‌‌های جدید می‌گوید و به انواع آن می‌پردازد.

منابع مقاله

رفیعی، بهروز، کتابشناسی تحلیلی توصیفی تعلیم و تربیت در اسلام (گزیده منابع عربی)، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، چاپ یکم، 1381ش