التبر المسبوك في ذيل السلوك
التبر المسبوك في ذيل السلوك، تألیف محمد بن عبدالرحمن سخاوی (متوفی 902ق) از جمله آثار عصر ممالیک و به‌منزله تکمله‌ای بر «السلوك لمعرفة دول الملوك» تقی‌الدین مقریزی (متوفی 845ق) است. سعید عبدالفتاح عاشور، نجوی مصطفی کامل و لبیبة ابراهیم مصطفی تحقیق کتاب را به انجام رسانیده‌اند.
| التبر المسبوك في ذيل السلوك | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سخاوی، محمد بن عبدالرحمن (نویسنده)
کامل، نجوی مصطفی (محقق) لبیبة ابراهیم مصطفی (محقق) عاشور، سعید عبدالفتاح (مصحح) |
| ناشر | دار الکتب و الوثائق القومية. الإدارة المرکزية للمراکز العلمية. مرکز تحقيق التراث |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 2002م، 2003م، 2005م -1423ق، 14024، 14206ق |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | /س3ت2 96 DT |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب در سه جلد مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر به شیوه سال‌نگاری از سال 845 تا 855ق و ذکر وفیات هر سال است.
گزارش محتوا
مطالب کتاب‌های تک‌نگاری عصر ممالیک در ذکر مناقب و محاسن و اقدامات سیاسی و نظامی و عمرانی و سرانجام در ستایش سلطان ممدوح است. در این منابع سعی بر آن است تا دامن سلطان از هر گناهی پاک نشان داده شود و ظلم و ستمی که بر مردم می‌رفته، به اطرافیان سلطان نسبت داده شود. اما تاریخ‌های محلی بیشتر به جغرافیا و تاریخ شهر و سرزمین موردنظر خود پرداخته و طبقات علما و زهاد و قضات و دیگر مشاهیر شهر را از قدیم‌ترین ایام تا روزگار مؤلف ذکر کرده‌اند. این کتاب‌ها معمولاً با آیات و احادیث و روایات منسوب به معصومین و اخبار برخی پیامبران که به این شهرها آمده و یا در آن ظهور کرده‌اند آغاز می‌شوند و سپس در آنها از صحابه و تابعین پیامبر اسلام که به این شهرها آمده‌اند، سخن به میان می‌آید. در این منابع همچنین از مساجد، مدارس، خانقاه‌ها، حکومت‌ها، مناصب و مقامات حکومتی و سیاسی شهر و سرزمین خود، پوشاک طبقات مختلف مردم آداب‌ورسوم و تشریفات، بناهای خیریه و سازندگان آنها، برنامه‌های درسی مدارس و میوه‌ها و محصول‌های دامی و کشاورزی سخن رفته است. در برخی از این منابع به تأثیرات مثبت یا منفی و ویرانگرانه برخی حاکمان مملوکی بر شهر و سرزمین موردنظر، همراه با ذکر اقدامات عمرانی و اصلاحی آنان اشاره شده است[۱].
مطالب کتاب‌هایی که جنبه تاریخ عمومی دارند و به مسائل سیاسی پرداخته‌اند، جز در موارد معدود، یکسان است. حوادث سیاسی و نظامی هر سال بر محور سلطان و حاکم زمان و ذیل نام او بررسی می‌شود و هر گزارشی که روایت شده به نوعی ارتباط با حکومت دارد. در همه این منابع، با اندک تفاوتی، نام سلطان مملوکی و خلیفه عباسی معاصر با او، حاکمان و والیان شهرهای تحت حاکمیت ممالیک و گاهی حتی نام حاکمان عراق و جزیره و روم و تبریز و خراسان و سمرقند و بخارا و هرات و مغرب و اندلس، امیران لشکر، قضات اربعه مصر و شام و مکه و مدینه، مدرّسان مدارس مشهور مصر و شام، نام صاحبان مناصب و مقامات در مصر و شام از قبیل کاتب و حاجب و نائب و دوادار و خاصکی و جز اینها در آغاز هر سال آمده و تکرار شده است. اما برخی دیگر از این منابع نام سلاطین و امرا و صاحبان مقامات را در سال آغازین سلطنت یک سلطان و یا در ابتدای کتاب ذکر کرده و در مهر و موم‌های بعد فقط تغییرات را متذکر می‌شوند. ظاهراً ابن واصل، مؤلف کتاب مفرج الکروب (متوفی 697ق) اول کسی بوده که این شیوه یعنی ذکر نام سلاطین و امرا و صاحبان مناصب در آغاز هر سال را ابداع کرد و مورخان بعد از او، نام‌های صاحبان مشاغل مختلف دیوانی را بدان افزودند.
در همه این آثار بعد از ذکر صاحبان مناصب و مقامات، حوادث سیاسی و نظامی هر سال شرح داده شده است. ذکر تغییرات آب نیل از مطالب برجسته تاریخ‌های دوره ممالیک است و ظاهراً ابن آیبک دواداری (زنده تا 736ق) اول مورخی بود که این عمل را ابداع و مورخان بعدی از وی تقلید کردند[۲].
از مطالب مشترک منابع این دوره، ذکر اخبار اقتصادی از قبیل قیمت اجناس در هر سال و تغییرات قیمت‌ها، تغییرات ارزش پول، تغییر واحد پول و اختلاف نقود، ذکر حوادث طبیعی همچون سیل و زلزله و قحطی و خشک‌سالی و خسوف و کسوف، بیماری‌های واگیر، اوضاع فلکی، تغییرات آب‌وهوا چون گرما و سرما و بارش باران و برف و وزش باد، اخبار مسافران حج، شایعاتی که در مصر و شام و برخی شهرهای بزرگ تحت حاکمیت ممالیک منتشر می‌شده، تشریفات و مراسم جلوس سلطان، جشن‌ها، اعطای خلعت و انعام و جایزه، گشاده‌دستی سلاطین نسبت به بزرگان، خبر فعالیت‌های عمرانی همچون ساخت مدارس و مساجد و خانقاه‌ها، اخبار روابط خارجی دولت ممالیک، جنگ با صلیبیان و فرنگان در دریای مدیترانه و شرح و فیات بزرگان و مشاهیر مصر و شام و برخی بلاد مجاور آنان می‌باشد. البته میزان توجه به مسائل مشترک مذکور در این منابع یکسان نیست؛ چنانکه بخش اعظمی از کتاب «التبر المسبوک» به وفیات بزرگان و مشاهیر اختصاص یافته است، اما در برخی دیگر از منابع در پایان حوادث هر سال صرفاً به وفیات افراد معدود آن هم به‌اختصار اشاره شده است. در برخی منابع مانند ابن صیرفی و ابن ایاس و التبر المسبوک سخاوی شرح‌حال متوفی بسیار مختصر و به ذکر نام و نسب و شغل او بسنده می‌شود. اما در برخی دیگر به‌تفصیل در باب فرد متوفی سخن به میان می‌آید. شرح‌حال زنان مشهور را فقط ابن حجر و سخاوی ذکر کرده‌اند.
مصطلحات دیوانی در مصر در روزگار ممالیک که اغلب ریشه و منشأ فارسی و یا ترکی دارند همچون استاددار، دوادار، امیرآخور، اتابک، شرابخاناه، جمدار، خشداش، خاصکی، خَوَند، رنگ (شعار)، رکبخاناه، زردخاناه، لالا و جز اینها، در همه منابع این دوره آمده است.
ذکر اخبار بلاد مجاور با مصر از دیگر مطالب مشترک این منابع است که در این میان اخبار بازماندگان سلاطین ایوبی معاصر با ممالیک بحری، برجستگی خاصی دارد.
با اینکه تاریخ‌نگاری در این دوره شکل وقایع‌نگاری پیدا کرده بود، اما ذکر اخبار شگفت‌انگیز یا خرافی و دروغ همانند بارش قورباغه سبز یا ظهور انسانی با دو شاخ و جز اینها گاه‌گاه به چشم می‌خورد که علاوه بر عدم امکان عقلی، دروغ بودن این اخبار از آنجا معلوم می‌شود که برخی مورخان از عدم حضور خود در آن واقعه یا عدم مشاهده شخصی یک امر عجیب سخن گفته و یا مطلبی را بر اساس شایعات رایج نوشته‌اند. با اینکه در تمام این منابع از سلطانِ معاصر با نویسنده، هیچ‌گونه بدگویی نشده، اما عموماً به ظلم و ستم مأموران دولتی و والیان و امیران شهرها و ظلم بر رعیت اشاره گردیده و از وجود اختلاف در میان درباریان و اطرافیان سلطان و سرکوب شورش‌های مردمی و اختلاف مردم با عاملان حکومتی و اختلاف‌نظر بین فقها و قضات و بی‌نظمی‌ها و ناامنی‌ها سخن رفته است[۳].
این کتاب همان‌گونه که از عنوان کتاب مشهود است تتمه برای کتاب السلوک مقریزی است. کتاب مقریزی تا سال 844ق ادامه یافت. سخاوی از سال 845ق تا سال 855ق را در کتابش آورد. سخاوی به همان شیوه مقریزی یعنی حولیات و سال‌نگاری عمل کرده با برخی اختلافات:
- سخاوی حوادث مقطع زمانی معاصرش را به‌تفصیل بیان کرده و ذیل هر سال وفیات اعیان آن سال را ذکر کرده است و تفاصیل شرح‌حال آن وفیات بعد از آنکه آنها را به ترتیب حروف الفبا مرتب کرده را رها کرده است. این اولین اختلاف بین کتاب التبر و کتاب السلوک است که نویسنده آن اهتمامش به شرح‌حال فرمانروایان ترک و بزرگان بیشتر از اهتمامش به تراجم قضات و فقها بوده و تراجمش به‌طور عام موجز است.
- سخاوی به تدوین تفاصیل حیات اقتصادی در اجتماع مملوکی اهتمامی نداشته است؛ برعکس کتاب سلوک مقریزی که صفحاتش پر از دقیق‌ترین مسائل اقتصادی است: از اختلاف قیمت‌ها و اوزان سکه و راه‌های دست‌کاری در این سکه‌ها، و قیمت‌گذاری کالاها، و جزئیات مالیات و عوارض، اسباب بالارفتن قیمت‌ها و غیر آن از امور اقتصادی[۴].
وضعیت کتاب
طبع پیشین کتاب در سال 1896ق در قاهره انجام گرفت، لکن طبعی مشوه و بدون تحقیق علمی بود و کلمات و عبارات و صفحاتی از آن افتاده بود و کلماتی از آن نیز تحریف شده بود[۵].
اختلاف نسخ، معرفی اعلام و ارجاعات مفیدی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب هر جلد نیز در انتهای آن ارائه شده است.