التاريخ الكبير
التاريخ الكبير، اثر محمد بن اسماعیل بن ابراهیم جعفی بخاری (متوفی 256ق- 869ق)، یکی از مصادر شناخت جرح و تعدیل راویان در میان اهل سنت می‌باشد.
| التاريخ الكبير | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بخاری، محمد بن اسماعیل (نويسنده) |
| ناشر | دار الکتب العلمية |
| مکان نشر | لبنان- بیروت |
| موضوع | حديث - علم الرجال، محدثان اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | /ب3ت2 114 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با دو مقدمه از ناشر و مؤلف آغاز و مطالب به ترتیب حروف الفبا (بجز نام محمد که در ابتدا آورده)، تنظیم شده است.
بخاری سعی کرده است که در این کتاب، تمامی اسامی راویان، از جمله صحابه، تابعان و پس‌ازآن را گرد آورد[۱].
گزارش محتوا
در مقدمه ناشر، به معرفی مختصر مؤلف و کتاب وی، پرداخته شده است[۲].
مطالب با مقدمه نویسنده آغاز شده است. مقدمه کتاب دربردارنده اطلاعاتی درباره نسب پیامبر(ص) و شرح‌حال ایشان است. پس از مقدمه، ترجمه راویان آغاز میشود که در باب‌های ذیل دسته‌بندی شده است:
- باب الأسماء؛ در این بخش اسامی اشخاص به ترتیب الفبایی آمده است و در خلال و پایان این باب، مطالب تکمیلی وجود دارد که عبارت از دو بخش زیر است:
- باب من أفناء الناس؛ این باب ویژه کسانی است که نامشان مشخص است ولی نام پدرشان مشخص نیست. معمولاً افزون بر نام، نسبت قبیله‌ای یا ولایی آنها هم ذکر شده است.
- باب من لا یعرف له اسم و یعرفون بآبائهم؛ این باب ویژه کسانی است که اسم آنها شناخته شده نیست بلکه با اسم پدران خود شناخته می‌شوند.
- باب الکنی؛ این باب نیز همانند باب الاسماء است[۳].
شایان ذکر است که هر باب، خود به‌صورت ابوابی الفبایی تنظیم شده است[۴].
راویان موجود در کتاب
بخاری مدعی است که نام چهل هزار نفر در این کتاب آمده است. گذشتگان نیز آمارهای بالایی از تعداد تراجم این کتاب ذکر کرده‌اند. برای نمونه حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵ق) چهل هزار نفر و ذهبی (متوفی ۷۴۸ق) نیز همین تعداد را ذکر کرده است؛ اما چاپ‌های کنونی تنها ۱۳۳۰۸ ترجمه را در بردارد[۵].
اطلاعات موجود درباره راویان
بخاری مدعی است که درباره بیشتر کسانی که نامشان در کتاب آمده است، جریانی تاریخی سراغ دارد و تنها برای طولانی نشدن مطالب کتاب، از ذکر آن صرف‌نظر کرده است. مطالب موجود در شرح‌حال اشخاص به‌قرار زیر است:
- اسم؛ سلیم بن عبدالله بن جناده الفهمی.
- کنیه؛ مسلم بن مهران: کنیه مسلم أبو‌المثنی.
- نسبت خانوادگی و قبیله‌ای؛ سوید بن منجوف: هو والد علی بن سوید البصری؛ عامر بن حذیفه: القرشی؛ سلیم بن عبد‌السلولی: کوفی؛ شعیب صاحب الطیالسه: یعد فی البصریین.
- شهرت؛ عماره بن زاذان الصیدلانی: یقال: مولی تیم‌الله بن ثعلبه.
- ویژگی‌های خلقی؛ عاصم بن عبید‌الله بن عاصم: کان شیخا طویلا ضخما.
- مناصب؛ عیسی بن دینار: المؤذن؛ عمران بن سلیم: قاضی حمص.
- چگونگی اسلام آوردن؛ صعصعه بن ناجیه المجاشعی:... عن صعصعه بن ناجیه المجاشعی: قدمت علی النبی(ص) فعرض علی الإسلام فأسلمت و علمنی آیا من القرآن قلت: «یا رسول‌الله! إنّی عملت أعمالاً فی الجاهلیه فهل لی فیها من أجر؟» قال: «لک أجره إذ مَنَّ الله علیک بالإسلام».
- محل سکونت؛ محمد بن ادریس أبو‌عبد‌الله الشافعی القرشی: سکن مصر.
- سفرها؛ عمران بن الجعد: أصلهم من الکوفه ثم صاروا إلی الری.
- مصاحبت با پیامبر(ص) و اتفاقاتی دراین‌باره؛ شریک: من أصحاب النبی(ص).
- ذکر برخی اساتید و شاگردان؛ شداد بن معقل: سمع ابن مسعود روی عنه المسیب بن‌رافع و عبد‌العزیز بن رفیع؛ محمد بن ادریس: سمع مالک بن انس.
- وضعیت روایات راوی؛ عمران بن سریع: فی حدیثه نظر.
- نمونه‌ای از روایات راوی؛ الضحاک بن منذر بن جریر بن عبدالله:... حدثنا الضحاک بن منذر بن جریر بن عبدالله البجلی: کنت مع أبی فقال: سمعت النبی(ص): «لا یأوی الضاله إلا ضال».
- ذکر مکان و زمان روایت؛ برای شناخت ملاقات راوی با مروی عنه.
- حضور راوی در جنگ‌ها، فتوحات و...، مانند موضع آنها در قتل عثمان یا واقعه حره و مانند آن؛ عمران بن نمران ابوسلیمان: أدرک غزو فتح حمص.
- ذکر ویژگی‌های مهم فردی مانند قاری یا شاعر بودن و یا نکته مهم دیگری از زندگی راوی؛ عیسی بن میمون: کان قارئاً للقرآن قرأ علی ابن کثیر.
- آرا و اقوال راوی؛ صبیح بن عبدالله:... عن صبیح بن عبدالله قال: «استعمل عثمان أباسفیان بن الحارث علی الفروض».
- نقش راوی در وقایع تاریخی؛ عمران بن سریع: کنا مع خدیفته فی مسجد الکوفه فأنشأ یحدث عن الأحزاب، روی عنه علقمه بن مرثد.
- جرح و تعدیل راوی؛ صباح بن سهل أبوسهل البصری: منکر الحدیث؛ صباح بن مجاهد بن جبیر: ثقه.
- سال و دوره وفات، اطلاعاتی درباره فوت و گاه سال ولادت؛ عطاء بن ابی‌میمونه: مات بعد الطاعون؛ عامر بن عبدالله بن قیس: مات سنه أربع و مائه.
- اطلاعات تاریخی پراکنده درباره جنگ‌ها، فتوحات و حوادث روزگار امویان و عباسیان؛ به‌ویژه به اسامی قاضیان و والیان توجه شده است. از جمله فهرستی از والیان کوفه از خلافت عمر تا معاویه در آن آمده است.
- ذکر منبع اقوال در پاره‌ای موارد؛ العلاء بن عصیم: مؤذن مسجد حسین الجعفی ـ قاله احمد بن سعید[۶].
شیوه تنظیم راویان
اصول تنظیم و ترتیب افراد در کتاب به شرح زیر است:
- بخاری اسامی راویان را بر اساس حروف الفبا (تنها در حرف اول نام شخص و نام پدر او)، تنظیم کرده است. برای نمونه ترجمه «محمد بن بلال، محمد بن بشیر و محمد بن ابو‌‌بکر» را که نام پدر همه آنها با حرف «باء» شروع شده، پشت سر هم آورده است.
- در آخر باب‌های الفبایی، «باب الواحد» آمده شده، که شامل اسامی تک است؛
- در هر یک از ابواب حروف الفبا، برای اسامی پر‌تکرار، بابی به نام همان اسم تشکیل شده است؛ مانند ابواب ابراهیم، اسحاق، ایوب و... در باب الالف. افزون بر این، چنین اسم‌هایی بر اساس حرف نخست نام پدر تنظیم یافته‌اند. مثلاً در باب ابراهیم، بابی چون باب الباء دیده میشود که اسم‌هایی مانند ابراهیم بن براء، ابراهیم بن بشیر، ابراهیم بن بشار و... در آن وجود دارد. در پایان هم ذیل «باب من افناء الناس» از کسانی یاد شده است که نام پدرشان مشخص نیست. مثلاً در پایان باب ابراهیم و در «باب من افناء الناس» نام‌هایی چون ابراهیم الانصاری، ابراهیم القرشی و... دیده میشود.
- نویسنده، برای احترام رسول خدا(ص) نام محمد را در ابتدای باب اسامی آورده است. ازاین‌رو، کسانی که هم‌نام پیامبرند پیش از باب‌های الفبایی معرفی شده‌اند[۷].
مبنای توثیق و تضعیف راوی
- بخاری در استفاده از الفاظ جرح با احتیاط عمل می‌کند؛ ازاین‌رو در جرح، بیشتر از تعبیر «فیه نظر» و مانند آن استفاده کرده است. شدید‌ترین تضعیف در این کتاب با تعبیر «منکر الحدیث» بیان شده و در توثیق هم غالباً از مبالغه استفاده نشده و بیشتر تعابیر «ثقه» یا «حسن الحدیث» به کار رفته است.
- باید به مراد بخاری در برخی اصطلاحات نیز توجه کرد. برای نمونه او عبارات «فیه نظر» و «لیس بقوی» را برای راوی ضعیف و عبارت «سکتوا عنه» را درباره راوی‌ای که حدیثش را ترک کرده، استفاده نموده است. همچنین به باور او نقل حدیث از کسی که با تعبیر «منکر الحدیث» تضعیف شده است، جایز نیست.
- در برخی موارد، بخاری به نقل آرای پیشوایان جرح و تعدیل پیرامون راویان پرداخته است؛
- برخی سکوت بخاری درباره راوی را، توثیق راوی شمرده‌اند؛ اما ابن حجر این دیدگاه را با استقرا، رد کرده است[۸].
شیوه اطلاع‌رسانی درباره راویان
- بخاری در این کتاب، کمتر به شرح و بسط و تفصیل انساب پرداخته است؛
- گاهی روایت با سندی آورده شده، که نامی از صاحب شرح‌حال در آن سند وجود ندارد؛ بلکه پس از نقل آن روایت، سند دیگری را که صاحب شرح‌حال در آن قرار دارد، نقل کرده است. ازاین‌رو، نقل این روایات که از متابعات و شواهد به حساب می‌آید، به جایگاه علمی راوی اشاره دارد. همچنین در برخی شرح‌حال‌ها به ذکر عنوان روایت اکتفا کرده و در برخی نیز روایات بسیاری را نقل کرده است[۹].
امتیاز کتاب
موارد ذیل را می‌توان از امتیازات تاریخ کبیر بخاری بر‌شمرد:
- بخاری اسامی بسیاری را همراه با شرح‌حالشان آورده است؛ ازاین‌رو این کتاب در ذکر برخی از رجال انفراد دارد؛
- او بر شرح‌حال راویانی که از آنها نقل می‌کند، بیشتر از دیگر رجالیان تسلط دارد.
- بخاری توانسته است، میان افراد متشابه در نام و نام پدر، در بسیاری از موارد تمییز دهد و هر شخص را جدا از دیگری بیاورد؛
- بخاری احادیث بسیاری را که در کتب حدیثی دیگر نیامده است، در کتاب خود آورده است. به همین دلیل نزد عالمان اهل سنت، پیشوای حدیث و امیرالمؤمنین در حدیث تلقی میشود[۱۰].
وضعیت کتاب
تألیف‌هایی که پیرامون اثر حاضر صورت گرفته، عبارتند از:
- «بيان خطأ البخاري في تاريخه»، تألیف ابن ابی‌‌‌حاتم رازی با تصحیح عبدالرحمن بن یحیی معلمی یمانی که مؤسسه الکتب الثقافی آن را به چاپ رسانده است.
- «تخريج الأحادیث المرفوعة المسندة في كتاب التاريخ الكبير بخاري»، تألیف احمد محمد بن عبدالکریم بن عبید در سه جلد که مکتبه الرشد ریاض به سال ۱۴۲۰ق آن را به چاپ رسانده است[۱۱].
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر اشاره به اختلاف نسخ[۱۲]، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است[۱۳].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتاب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث.