اثبات الرجعة

إثبات الرجعة، نوشته‌ای منسوب به فضل بن شاذان نیشابوری (وفات 260ق) است و علی‌رغم عنوان کتاب، بیشتر درباره غیبت امام عصر(عج) است. این اثر از 124 خبر، که در آثار پبشینیان از فضل بن شاذان نقل شده، به کوشش غلامحسن محرمی فراهم ‌آمده‌ است و مصدرهای آن‌ها را به‌ترتیب زمانی، پشت هم چیده است و اخبار را در میان مصدرها با یکدیگر مقایسه کرده است و موارد اختلاف را در زیر هر خبر و حدیث، درج نموده است‏.

اثبات الرجعة
پدیدآوران	ابن شاذان، فضل بن شاذان (نويسنده) محرمی، غلامحسن (محقق)
ناشر	دار المجتبی
مکان نشر	ایران - قم
سال نشر	1392ش - 1434ق
چاپ	1
شابک	‎978-964-9995-90-8
موضوع	محمد بن حسن(عج)، امام دوازدهم، 255ق. - احادیث - محمد بن حسن(عج)، امام دوازدهم، 255ق. - غیبت - احادیث - رجعت - احادیث - مهدویت - احادیث - احادیث شیعه - قرن 3ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	2الف3ر 141/5 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

کتاب با مقدمه‌ای درباره جایگاهی که فضل نزد پیشوایان شیعه و عالمان این مذهب داشته است، آغاز می‌شود. سپس به نحوه گردآوری احادیث این اثر پرداخته ‌شده ‌است. در متن، این مباحث دیده می‌شود: نام و شمار پیشوایان شیعه؛ روایت‌هایی درباره به ‌دنیا آمدن امام مهدی(عج)؛ نام‌های امام(عج)؛ معجزات او؛ روایت‌هایی در پنهان ‌شدن از چشم مردم؛ ریشه‌های غیبت و سرگشتگی شیعه پس از این رخداد؛ پرهیز دادن شیعیان از تعیین وقت ظهور و ذکر نام صاحب‌الامر(عج)؛ پاداش شناختن امام و پاداش در انتظار او نشستن؛ ناگزیر بودن ظهور و نشانه‌های آن؛ ساعت ظهور و آنچه در آن هنگام رخ می‌دهد؛ آنچه درباره یاران قائم(عج) روایت شده است؛ اخبار مدت حکمرانی و کنش‌های امام(عج) در آن هنگام؛ برخی اخبار پراکنده دیگر.

محقق با ذکر قدمت کتاب «إثبات الرجعة» و موجود بودن آن تا زمان سید میرلوحی، به 60 حدیثی که میرلوحی از این اثر در کتابش «كفاية المهتدي» آورده است، اشاره می‌کند. سپس، به کار شیخ حر عاملی در استنساخ 20 حدیث از این کتاب و درج آن‌ها در آثار خود و همچنین به کتاب شیخ خاتون‌آبادی (وفات 1272ق) با عنوان «كشف الحق» و نقل برخی از این روایت‌ها در آن می‌پردازد. آنگاه شیوه خود را در گردآوری روایات و تدوین این کتاب بازگو می‌کند‏.

برخی از پژوهشگران این شیوه گردآوری محقق را نقد کرده‌اند؛ به اینکه، جمع‌آوری احادیثِ منقول از فضل در موضوع امام مهدی(عج)، آن‌هم ذیل عنوان یکی از کتاب‌های او و بدون تحلیل دقیق علمی، پذیرفتنی نیست؛ چراکه برای فضل در کتب فهارس، حداقل پنج عنوان کتاب با موضوع امام مهدی(عج) فهرست شده است. از سوی دیگر، این مجموعه، در مقایسه با تعداد 148 روایتی که از فضل در دو کتاب «الغيبة» شیخ طوسی و «كفاية المهتدي» میرلوحی به دست آمده است، مختصری از «إثبات الرجعة» بشمار می‌آید‏.

همچنین، در نقدی دیگر چنین آمده است:

1. از کتاب «إثبات الرجعة»، فضل بن شاذان در هیچ‌یک از منابع موجود تا قرن (11ق) روایتی نقل نشده‌ است. نخستین ‌بار در این قرن، میرلوحی سبزواری (متوفای ۱۰۸۳ تا ۱۰۸۷ق) و سپس شیخ حرّ عاملی (1033-1104ق)، روایاتی را از آن نقل کرده‌اند.
2. شیخ حر عاملی فقط به گزیده‌ای از روایات «إثبات الرجعة» دست ‌یافته ‌است. او‌ نیز، پیش‌ از آنکه میرلوحی «كفاية المهتدي» را تألیف کند، اطلاعی از این روایات نداشته است. او پس از اینکه به روایاتی دست یافته است، نحوه گزینش و ترتیبی که به روایت‌ها داده است، دقیقاً مطابق گزینش و ترتیب اجتهادی میرلوحی‌ در‌ «كفاية المهتدي» است! بنابراین، نسخه در دسترس شیخ حرّ، گزیده‌ای از «كفاية المهتدي» بوده است. شاهد دیگر این است که: سندی که میرلوحی در «كفاية المهتدي» از الغيبة طوسی (و نه إثبات‌ الرجعة)‌ نقل کرده است، به همان صورت به نسخه شیخ حر انتقال‌ یافته ‌است.
3. «إثبات الرجعة» ماهیتی کلامی (و نه حدیثی) داشته است. ازاین‌رو، روایات میرلوحی با‌ ماهیت آن‌ تناسب ندارد. ضمناً بیشتر این‌ روایات‌ ارتباطی‌ با موضوع رجعت ندارد و در آن‌ها اشکالات تاریخی و زبانی نیز دیده می‌شود. حتی برخی از روایات، مربوط به پس از وفاتِ فضل‌ بن‌ شاذان‌ است!
4. مقایسه «إثبات الرجعة» با منابع دیگر نشان می‌دهد که‌ اَسناد‌ و متون روایات آن غالباً بر پایه کتاب‌هایی چون «كفاية الأثر»، «الإرشاد»، «الغيبة» طوسی، «كمالُ ‌الدين»، «الخرائج»، «مائة منقبة»‌، «تفسیر‌ قمی»‌، «الغيبة» نعمانی، «الكافي» و... ساخته شده‌ است. شواهدی همچون ترتیب، نحوه تقطیع‌ و... این اقتباس را تأیید می‌کند. در ساخت برخی روایات، از شیوه ترکیب چند متن یا ترکیب متن با سند استفاده ‌شده ‌‌است‌.
5. در واقع، تحریفات موجود در روایات «إثبات الرجعة»، دغدغه‌های میرلوحی (مانند مخالفت‌ با‌ رشوه و غنا و اعتراض به جایگاه علامه مجلسی و پدرش) را بازتاب می‌دهد.
6. میرلوحی مدّعی دسترسی به بسیاری از منابع کهن و ازدست‌رفته‌ بوده است‌ و این‌ ادعا منحصر به «إثبات الرجعة» نیست. در نهایت، بر اساس همه قرائن می‌توان‌ او‌ را‌ مسئول ساختِ روایاتِ منسوب به «إثبات الرجعة» فضل بن شاذان دانست‏.

منابع مقاله

1. مقدمه محقق و متن کتاب.
2. فرخی، مهدی، «موجودیت خارجی کتاب إثبات الرجعة فضل بن شاذان نیشابوری با تأکید بر نقل روایات کتابش در آثار متأخر از او»، دوفصلنامه شیعه‌پژوهی، شماره 20، بهار و تابستان 1400ش.
3. عادل‌زاده، علی، «نقش میرلوحی سبزواری در پیدایش «مختصر إثبات الرجعة» منسوب به فضل بن شاذان، فصلنامه: پژوهش‌های مهدوی، تابستان 1401- شماره 41.