ابن امیل، محمد بن امیل
ابن اُمَیل، ابوعبدالله محمد بن امیل بن عبدالله بن امیل تمیمى معروف به حکیم صادق، از بزرگان دانش کیمیای رمزی و باطنى در سده 4ق/10م.
| ابن امیل | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | ابن اُمَیل، ابوعبدالله محمد بن امیل بن عبدالله بن امیل تمیمى |
| نامهای دیگر | حکیم صادق |
| نام پدر | امیل |
| اطلاعات علمی | |
| برخی آثار |
|
دوران زندگی
سال‌های زندگى و سرگذشت او چندان روشن نیست، اما سخنان خود وی در کتاب بسیار معروف «الماء الورقي و الأرض النجمیة» تا حدودی، دوران زندگیش را مشخص مى‌سازد. از جمله آن‌که وی یک‌بار با ابوالقاسم عبدالرحمان، برادر ابوالفضل جعفر نحوی، و یک‌بار با ابوالحسین على بن احمد بن عبدالواحد (عمر) عدوی، به معبد معروف به سدر بوصیر رفته بوده است. در جای دیگری از همین کتاب به بحثى اشاره کرده که در خانه شاعری به نام ابوالحسین بن وصیف، میان شاعر و دو تن دیگر، در تفسیر «سخن حکیم» رخ داده و خود او نیز به آنان پیوسته و آن 3 تن را از اشتباه در درک مسأله بیرون آورده است. ابوالقاسم عبدالرحمان ظاهراً تا 308ق/920م مى‌زیسته و وصیف شاعر، در 365ق/976م در 94 سالگى درگذشته است. بدین ترتیب مى‌توان نتیجه‌گیری برخى پژوهشگران را که دوران زندگى ابن امیل را میان سال‌های 900-960م/287- 349ق تخمین زده‌اند، قریب به صحت شمرد.
تسلط بر کیمیا
ابن امیل شعر نیز مى‌گفته و بسیاری از مطالب و رموز کیمیا را به شعر بیان کرده است. اما زمانى که بیان «سخنان پوشیده حکیم» به‌صورت شعر ممکن نبوده، به نثر متوسل مى‌شده است.
معروف‌ترین قصیده او «رسالة الشمس إلى الهلال»، مخمسى در بحر رجز است. ابن امیل در این اثر که خود او آن را نامهای خطاب به ابوالحسین على بن احمد بن عمر عدوی مى‌نامد، اشکال و صوری را که طى دیدار خود از معبد سدر بوصیر، بر سقف دهلیز و دیوارهای آن مشاهده کرده و گویا همه آنها رموز مربوط به کیمیا بوده‌اند، به دقت شرح داده است. این معبد در جیزه واقع در جنوب قاهره و در نزدیکى اهرام سه‌گانه قرار داشته، و گفته‌اند که زمانى زندان یوسف نبى بوده است، دشواری‌های این قصیده، توسط خود ابن امیل در الماء الورقى، تفسیر شده است.
ابن امیل تصریح کرده که شرح وی، شرحى «بدون حسد و رمز» است و در جای دیگر به تفصیل بیان داشته که حکما، در بیان دقایق کیمیا، متعمداً از اصطلاحاتى استفاده مى‌کرده‌اند و شیوه‌هایى به کار مى‌برده‌اند که عوام‌الناس چیزی از این فن در نیابند و در این زمینه، به‌صراحت از «مکاید و مغالطات حکما» سخن گفته و در ضمن ستایش خویش، مدعى است که هیچ کس نمى‌تواند مانند او کتب حکما را تفسیر کند و اسرار و غوامض دانش کیمیا را آشکار سازد و آنچه اصحاب کیمیا با رموز پنهان در تاریکى نگهداشته‌اند، بر اثر توضیحات وی، مانند روز روشن و همچون خورشید تابناک گشته است.
وی به قطع و یقین اعلام مى‌کند که روزگار کسى را پدید نخواهد آورد که سخنان و اشارات حکما را به درستى تفسیر کند و کسى که کتب و قصاید وی را نخوانده باشد، از رسائل اصحاب کیمیا نیز چیزی درنخواهد یافت، و آنچه فلاسفه پنهان داشته و یا در هزاران هزار برگ پراکنده ساخته‌اند، خود او در اوراق اندکى گرد آورده است. او همچنین مدعیان صنعت کیمیا را که معاصر وی بوده‌اند، مورد نکوهش قرار داده است.
به گفته وی، هر یک از ایشان خویشتن را یکى از آن دو سه تنى مى‌پندارد که «جابربن حیان صوفى» از آنان به عنوان برادران خویش نام برده و ظهور آنان را در آخرالزمان خبر داده است. ابن امیل سخن جابر را درباره این‌که صنعت کیمیا به مکان و امکان و اخوان و درس و استاد ماهر نیازمند است، تفسیر کرده و تفسیر دیگران را از آن اصطلاحات، مردود شمرده است. سپس به بیان این مسأله پرداخته که منظور جابر از دو برادر وی، کبریت الحکما و زرنیخ الحکماست و سرانجام خود نیز به 5 عاملى که جابربن حیان از آنها به عنوان لوازم صنعت کیمیا سخن گفته است، عامل دیگری با عنوان «تکریر الفکر» مى‌افزاید و توضیح مى‌دهد که هدف از آن، استخراج نفس از جسد است.
به نظر مى‌رسد که ابن امیل به هدف عام کیمیاگران، یعنى تبدیل فلزات پست به طلا قانع نبوده، بلکه اندیشه پالایش جسم آدمى و تبدیل آن به نفس ناب را نیز در سر مى‌پرورانده است. به گفته برخى از پژوهشگران، آرزوی وی آن بوده است که به وسیله اکسیری، فعالیت جسم آدمى را افزایش دهد و آن را از همه عوامل بیماری و پیری پاک سازد و در نتیجه عمر او را درازتر گرداند و حتى او را به جاودانگى برساند.
آثار
الماء الورقي و الأرض النجمیة، در سده‌های میانه با عنوان نامه خورشید به هلال ماه یا جدول کیمیایى به زبان لاتین ترجمه شد و معروفیت یافت. متن عربى این کتاب همراه با ترجمه لاتین آن به سال 1933م در کلکته به کوشش محمد تراب على در نشریه «گزارش‌های انجمن آسیایى بنگال1» چاپ شده است. علاوه بر الماء الورقى، آثار بسیاری از وی باقى مانده که برخى از آنها از این قرارند:
- القصیدة التونیة، درباره حجر الحکما. این قصیده در 1933م در نشریه یاد شده چاپ شده است. خود مؤلف نیز شرحى بر آن نوشته است؛
- المباقل السبعة؛
- المغنیسیا؛
- السیرة النقیة؛
- المفتاح في التدبیر؛
- مفتاح الکنوز و حل اشکال الرموز؛
- مفتاح (مفاتیح) الحکمة العظمى؛
- شرح الصور و الأشکال؛
- رسالة الشمس إلى الهلال؛
- الرسالة... في معنى صفات الحجر؛
- رسالة الجدول، درباره نسبت فلزات با 7 کوکب؛
- رسالة في کیفیة الإنسان؛
- رسالة في معنى الترکیب؛
- رسالة في معنى التزویج.
ابن امیل آثار دیگری نیز داشته که از آنها جز نام باقى نمانده است. از این جمله‌اند: امتزاج الأرواح؛ خواص البر و البحر؛ کشف السر المصون و العلم المکنون؛ کتاب المصباح. [۱]
پانویس
- ↑ ر.ک: مولوی، محمدعلى، ج3، ص42-43
منابع مقاله
مولوی، محمدعلى، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374.