كتاب الأزمنة و الأمكنة
| نام کتاب | کتاب الأزمنة و الأمکنة |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | منصور، خلیل (مصحح)
مرزوقی اصفهانی، احمد بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | AC 106 /م4الف4 |
| موضوع | ادبیات عربی - قرن 5ق. - مجموعهها
مسایل متفرقه |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1417 هـ.ق یا 1996 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2255AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«كتاب الازمنة و الامكنة»، تأليف ابوعلى، احمد بن محمد بن حسن، ملقب به مرزوقى اصفهانى(متوفى 421ق)، اديب و نويسنده بزرگ نيمه دوم قرن چهارم و اوايل قرن پنجم هجرى است. اين كتاب، در باره طبيعت و حركت ستارگان و نام‌هاى آنها و نيز قوانين حاكم بر آنها و... بحث مى‌كند.
ساختار
كتاب، داراى دو جزء و 63 باب است كه 20 باب آن، در جزء اول و باقى ابواب، در جزء دوم آمده است. ابواب كتاب مجموعاً مشتمل بر نود و چند فصل است. اين ابواب و فصول، طبق حروف ابجد مرتب شده‌اند.
گزارش محتوا
سرآغاز كتاب، خطبه‌اى است ادبى و نسبتا سنگين و موزون، در ستايش خدا به پاس انشاء و ابداع ملت‌ها و دولت‌ها و آفرينش افلاك و بروج و منازل النيرين(ماه و خورشيد) و پوشش شب و روز به‌وسيله يك‌ديگر و...آن‌گاه در نعت رسول اكرم(ص) و صحابه و تجليل از استادى به نام ابوعلى اسماعيل بن احمد، سپس در ذكر اسامى زمان و مكان و اينكه چه وقت ظرف خوانده مى‌شوند و در ذكر گفتار نحويين كه زمان را ظرف افعال مى‌دانند.
علم نجوم، به جهت اهميتى كه در زندگى بشر داشته، از ديرباز مورد توجه انسان‌ها بوده است، چرا كه به‌وسيله اين علم، آگاهى به اوضاع جو و نيز هدايت به‌وسيله ستارگان و شناخت زمان و اقسام آن و نيز گستره ارتباط بين زمان و مكان و اهميت اين رابطه حاصل مى‌شود. نويسنده، با اين توجه، دست به نگارش كتابى در اين موضوع خاص زده است كه پاره‌اى از عناوين آن به شرح ذيل است:
شب و روز، بروج فلكى و تقسيمات آن، اهتدا و استدلال به نجوم، ماه و خورشيد و منازل هر يك، ستارگان و كواكب و تصوير مآخذ هر كدام، ظروف زمان و مكان و معتقدات عرب در اين باره، فصول اربعه و تحديد سال و فصل و ماه در بين اقوام ايرانى و رومى و عرب، تعيين اوقات تهجد كه در قرآن كريم يادآورى شده و يا در كلام پيامبر(ص)، اقسام و خواص رياح اربعه، اسامى و صفات باران، سحاب، رعد و برق، صاعقه، رنگين كمان، اعياد و ماه‌هاى حرام، اسامى ايام با توجه به اختلاف لغات و جنبه‌هاى سماعى يا قياسى و اشتقاقى آن، اوقات شب و روز و آنچه بدان مربوط مى‌شود، كواكب يمانى و شامى و تميز آنها از يك‌ديگر، اوقات سرد و گرم، وصف ايام و ليالى، خشك‌سالى‌ها و سال‌هاى پرباران، اسامى ستارگان و فلك و برج‌ها و خورشيد و ماه، اسماء هلال و رؤيت آن از اول تا آخر ماه، ذكر سراب و وصف سحاب، فجر و شفق و زوال آنها، معرفت استدلال به كواكب و تشخيص قبله، اسواق معروف عرب، ذكر تاريخ و ابتداء بدان و نياز عرب به ضبط حوادث، معرفت ايام عرب در دوره جاهلى، ذكر ايام محموده و...
در پايان كتاب عبارت: «فرغت منه ضحوة يوم الخميس ثالث عشر جمادى الاخرة سنة ثلاث و خمسين و اربع مائة...» به چشم مى‌خورد. اين عبارت، بدون شك مربوط به ناسخ كتاب و اشاره به تاريخ فراغت از استنساخ آن است، ولى ناشر و مصحح بدون توجه به تاريخ وفات مرزوقى در 421ق، سال 453ق را تاريخ تأليف اين كتاب پنداشته‌اند. در آخر كتاب هم‌چنين تقريظى است از ناشر كه چندان ارتباطى به معرفى كتاب و نويسنده آن ندارد.
مرزوقى، مطالب مهمى را در كتاب خود ذكر كرده كه از آن جمله اصل دليل بر انكار وجود زمان است كه نخستين بار ارسطو در فيزيك خود به‌عنوان يك مشكل در باب وجود زمان مطرح كرده است. وى، مى‌نويسد: «بعضى از متكلمان گفته‌اند: زمان، تقدير بعضى حوادث به بعضى ديگر است و لازم است وقت و موقت هر دو حادث باشند، زيرا اعتبارشان به حدوث است، لذا توقيت با قديم تعالى صحيح نيست...».
از بررسى تحقيقى در باره مطالب كتاب و با توجه به عنوانى كه مرزوقى براى اين تأليف خود برگزيده است، چنين نتيجه مى‌گيريم كه اين اثر، نخستين كتابى است كه در اين فنون به زبان عربى تأليف گرديده است، چرا كه پس از كتاب«الانواء» ابن قتيبه دينورى كه محدود به برخى از مطالب كتاب«الازمنة و الامكنة» مى‌باشد و يا«مروج الذهب» اثر پرارزش مسعودى، مورخ و جغرافى‌دان بزرگ اسلامى كه پيش از ورود به مطالب تاريخى از مسائل نجومى و مطالب جغرافيايى به تفصيل ياد كرده است يا بسيارى از كتب عام در ادب عربى نظير: «الحيوان» جاحظ، «كامل» مبرد، «عيون الاخبار» ابن قتيبه دينورى، «العقد الفريد» ابن عبدربه كه گه‌گاه به ذكر مطالبى در اين زمينه‌ها پرداخته، «الازمنة و الامكنة» اولين كتابى است كه موضوع اصلى آن را مباحث مذكور تشكيل مى‌دهد.
البته نبايد فراموش كرد كه اين كتاب، بيشتر جنبه‌ى روايى دارد و مطالب آن با استشهاد به آيات قرآنى و احاديث نبوى و اخبار و روايات منقول از صحابه و مفسرين صدر اسلام به‌ويژه ابن‌عباس و بزرگان ادب عربى و نحويون، خاصه سيبويه و شعراى دوره جاهلى و اسلامى تدوين يافته است.
بخش عمده مطالب كتاب، به شرح جنبه‌هاى لغوى و صرف و اشتقاق لغات و مسائل نحوى عبارات اختصاص دارد و از اين بابت از ارزش فوق العاده‌اى برخوردار است. در تطبيق ماه‌هاى عربى و فارسى و گاه‌شمارى ايرانيان و وارد ساختن واژه‌ها و مصطلحات فارسى در كنار معادلات عربى آنها نيز حائز اهميت است. علاوه بر اين، امتياز چشم‌گير كتاب به غناى واژه‌ها و مصطلحات و تعبيرات زمانى و مكانى و مفردات و جملات مستعمل در اين باره مى‌باشد و ارزش آن را دارد كه به‌عنوان منبع و مأخذى مهم و معتبر در تهيه و تدوين فرهنگ‌نامه‌اى در اين زمينه مورد استفاده قرار گيرد.
گذشته از اينها، كتاب، از نظر تفسير آيات قرآنى در مسائل مربوط به زمان و مكان از منابع مهم تفسيرى است. ارزش ادبى كتاب، به‌خصوص در نقل اشعار موضوعى و ذكر شعرا حائز اهميت است. سبك نگارش و انشاء متن كتاب به مراتب ساده‌تر از مقدمه و از هر گونه تكلّف و عبارت‌پردازى و پيرايه‌سازى عارى مى‌باشد. امتياز ديگر كتاب، شرح و تفسير كاملى است كه در توضيح اشعار و عبارات و مطالب مشكل دارد. اين روش، تشابه كامل به سبك نويسنده در شرح«ديوان حماسه» دارد و نمودار تسلط كامل وى بر فهم معضلات نظم و نثر عربى مى‌باشد.
وضعيت كتاب
نسخه موجود در برنامه، توسط خليل المنصور تحقيق شده است. فهرست مطالب كتاب، در انتهاى اثر آمده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب؛
2. تحقيقى در زندگى و آثار علمى مرزوقى اصفهانى، نور الله كسائى، مجله مقالات و بررسى‌ها، بهار 1358، شماره 32 و 33، ص 169 تا 186.
پیوندها
مطالعه کتاب کتاب الأزمنة و الأمکنة در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور