طبقات الصوفية (للسلمي)
| نام کتاب | طبقات الصوفية |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات |
| پدیدآورندگان | عطا، مصطفی عبدالقادر (محقق و معلق)
سلمی، محمد بن حسین (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 278 /س8ط2 |
| موضوع | تصوف - کلمات قصار - متون قدیمی تا قرن 14
زنان عارف - سرگذشت نامه عارفان - سرگذشت نامه عرفان - کلمات قصار - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1424 هـ.ق یا 2003 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10441AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
طبقات الصوفية و يليه ذكر النسوة المتعبدات الصوفيات، اثر ابوعبدالرحمن محمد بن حسين سلمى، با تحقيق و تعليق مصطفى عبدالقادر عطا، كتابى است در شرح حال صوفيه، به زبان عربى، مربوط به حدودا اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم هجرى.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و نويسنده آغاز و اسامى افراد، در پنج طبقه، تنظيم شده است.
نويسنده در پرداختن به ذكر نام هر شخص، ابتدا شناسنامه فرد را مى‌آورد؛ زيرا وى در چند سطر نام و كنيه و لقب فرد را درج كرده و سپس محل تولد يا اقامت و محل وفات و مسافرت‌هاى وى را آورده است. وى همچنين به وضعيت سلوكى و روحى او اشاراتى مى‌كند؛ مانند اينكه آن فرد با كدام‌يك از مشايخ صحبت داشته، شاگرد چه كسى بوده و چه كسانى شاگرد او بوده‌اند و نيز اينكه به كدام‌يك از شعب تصوف مثل ملامت، فتوت، معرفت و... تعلق داشته يا اينكه داراى چه خصوصيات روحى بوده‌اند [۱].
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، ضمن اشاره به اهميت موضوع مورد بحث كتاب، شرح حال مختصرى از نويسنده ارائه گرديده و سپس، اقدامات تحقيقى صورت‌گرفته در مورد كتاب، توضيح داده شده است [۲].
در مقدمه نويسنده، به اسم و موضوع كتاب، اشاره گرديده است [۳].
طبقات سلمى مانند بسيارى از تذكره‌هاى عرفانى، در دو ناحيه به يك شخصيت عرفانى مى‌پردازد:
- ويژگى‌هاى فردى و شناساندن شخص از حيث تاريخ و محل تولد: تاريخ و محل وفات و بيان نام و كنيه و لقب وى و معرفى استادان و شاگردان او و بيان طريقت عرفانى او نظير ملامت، فتوت، معرفت، محبت و نحله‌ها. همچنين بيان مسافرت‌هاى او و مطالبى ديگر از اين دست.
- سخنان آن شخصيت عرفانى و حكايت‌ها و كرامت‌هايى از او: اين قسمت، بخش عمده معرفى يك شخصيت عرفانى است؛ زيرا در قسمت اول، ما بيشتر با ظاهر زندگى او آشنا مى‌شويم، ولى در اين قسمت، جغرافياى درونى يك عارف و ميزان قوت باطن او برايمان روشن مى‌شود [۴].
سلمى، مشايخ صوفيه را به پنج گروه طبقه‌بندى كرده و در هر طبقه، بيست صوفى را نام مى‌برد و ذيل نام هر شخص، «از كلام و شمائل و سيره‌اش كه بر طريقتش دلالت كند و حال و علمش را بر ما روشن سازد» مى‌آورد و سرانجام اينكه بررسى شخصيت هركدام از مشايخ، چند صفحه‌اى به طول مى‌انجامد [۵].
اهميت و برخى از ويژگى‌هاى اثر حاضر را مى‌توان در امور زير، خلاصه نمود:
الف)- نخستين كتابى كه مشايخ عرفان را طبقه‌بندى و آنان را شخص به شخص شناسايى كرده است.
ب)- انسجام و انضباطى كه در متن ديده مى‌شود، كتاب حاضر را در زمره نخستين و بهترين تذكره عرفانى قرار داده است و به‌طور مستقيم يا غير مستقيم در تذكره‌هايى كه بعداً نوشته شد، تاثير شگرف دارد.
ج)- نقطه آغازى مناسب براى ذكر نام مشايخ عرفان دارد و نويسنده آگاهانه در مقدمه طبقات خود بدين مسئله اشاره مى‌كند و اصحاب و تابعان و تابعانِ تابعان را از مشايخ تصوف متمايز مى‌سازد. وى سرآغاز تصوف را پس از دوره تابعانِ تابعان مى‌شمارد. وى اصحاب و توابع را در اثرى جداگانه به نام «الزهد» برمى‌شمرد و در«طبقات» از كسانى اسم مى‌برد كه به دوره پس از توابع مربوطند؛ ازاين‌روى، در طبقات خود، اسمى از افرادى را مى‌آورد كه آن شخص «عارف» بوده و حالات و كراماتى دارد. تذكره وى واقعا طبقات «صوفيه» است، نه فهرستى از صحابه و توابع كه درعين‌حال نام بعضى عارفان را هم در خود دارد. سلمى، رجال صوفيه را بر حسب نزديكى زمانى طبقه‌بندى كرده است [۶].
د)- سلمى در طبقات خود هرگز كلامى به كلام عارفان نيفزوده و با دقت به نقل آنها بسنده كرده است؛ ازاين‌رو، مى‌توان گفت سلمى در اين مرحله (مرحله زمينه‌ها و جوانه‌ها) از دوره اول عرفان (از آغاز عرفان تا اواخر سده پنجم)، به «تنظيم و ترتيب» عرفان پرداخته است [۷].
وى در كار خود آن‌قدر موفق بود كه اغلب تذكره‌هاى بعدى، از او متأثر بودند؛ چنان‌كه شمارى از آنها كتاب سلمى را مبناى كار خود قرار دادند، يا دست‌كم به هنگام تأليف اثر خود، «طبقات الصوفية» وى را پيش روى داشتند [۸]. از جمله اين آثار، طبقات پير هرات مى‌باشد. طبقاتى كه خواجه عبدالله انصارى در موضوع مشايخ صوفيه فراهم آورده است، براساس طبقات صوفيه سلمى نوشته شده است؛ يعنى طبقات سلمى مبناى كار خواجه عبدالله بود [۹].
اثر ديگرى با عنوان «ذكر النسوة المتعبدات الصوفيات» از نويسنده در انتهاى كتاب افزوده شده كه رساله‌اى است مختصر، پيرامون شرح حال بانوان صوفيه كه از جمله آنها عبارتند از: رابعه عدويه از اهالى بصره؛ لبابه متعبده اهل بيت‌المقدس؛ مريم بصريه؛ مؤمنه بنت بهلول از بانوان عابد دمشقى؛ معاذه بنت عبدالله عدويه و...
شيوه كار نويسنده در اين كتاب، همانند كتاب پيشين بوده، با اين تفاوت كه اين اثر، به معرفى بانوان اختصاص يافته است.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب، به‌همراه فهرست آيات، احاديث، آثار و اعلام مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. كريمى، شهناز، «سيماى امام رضا(ع) در تذكره‌هاى عرفانى»، شهريور 1391.
3. شاكرى، رضا، «بررسى طبقات پير هرات»، 4 خرداد 1389، برگرفته از سايت راسخون، به آدرس:
https://rasekhoon.net/article/print-53737.aspx .