تفسیر راهنما
| نام کتاب | تفسیر راهنما |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | روشی نو در ارائه مفاهیم و موضوعات قرآن |
| پدیدآورندگان | حوزه علمیه قم. دفتر تبلیغات اسلامی. مرکز فرهنگ و معارف قرآن. جمعي از محققان (نويسنده)
هاشمی رفسنجانی، اکبر (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 98 /ﻫ2ت7 1386 |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن ۱۴ |
| ناشر | بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم) |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1386 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE13754AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
تفسير راهنما، تأليف اكبر هاشمى رفسنجانى و جمعى از محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن، تفسيرى است گران‌بها از قرآن مجيد، براى دسترسى آسان و سريع مبلغان اسلامى و فرهيختگان دين‌پژوه به موضوعات قرآنى [۱] كه به زبان فارسى و قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، تدوين شده است.
هدف از تدوين و تنظيم اين اثر، تهيه مجموعه‌اى بود كه كليد مفاهيم و معارف قرآنى بشمار آيد [۲].
ساختار
كتاب با دو مقدمه از نويسنده و آقاى على خراسانى (رئيس مركز فرهنگ و معارف قرآن) آغاز و مطالب در بيست و يك جلد، تنظيم شده است.
نويسنده، اين اثر را در دوران مبارزات خود، در زندان‌هاى ساواك تدوين نموده است. وى به رغم كمبود ابزارهاى پژوهش، با بررسى همه آيات قرآن و تأمل در آن‌ها، 30000 برداشت از مفهوم‌ها و موضوعات قرآن كريم را در 22 دفتر دويست برگ، در سه سال فراهم آورده است [۳].
وى هم‌زمان با فيش‌بردارى و نمايه‌زنى و نگارش موضوعات - كه مقدمه رسيدن به فرهنگ جامعى از موضوعات قرآن بود - دريافت كه عرضه مجموعه برداشت‌هاى ذيل هر آيه به شكل مستقل نيز فوايد بسيار دارد؛ زيرا در ميان تفاسير ترتيبى جاى چنين اثرى خالى بود و مى‌توانست پشتوانه طرح عظيم كليد راهيابى به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم باشد. بدين ترتيب، تفسير راهنما كه مجموعه‌اى بيست مجلدى و مشتمل بر ده‌ها هزار برداشت است، شكل گرفت [۴].
منابعى كه پژوهشگران اين اثر براى آشنايى بيشتر با واژگان قرآنى، از آن‌ها بهره برده‌اند، عبارتند از: مفردات راغب؛ لسان العرب؛ القاموس المحيط؛ المصباح المنير؛ معجم مقاييس اللغة؛ تاج العروس؛ نهايه ابن اثير و صحاح جوهرى [۵].
همچنين افزون بر دقت‌ورزى فردى و گروهى در باره آيات، براى برداشت‌هاى بيشتر دست‌كم به ده تفسير مراجعه شده است كه عبارتند از: مجمع البيان طبرسى؛ الميزان علامه طباطبايى؛ تبيان شيخ طوسى؛ تفسير كبير فخر رازى؛ تفسير كشاف زمخشرى ؛ تفسير قُرطُبى؛ كشف الأسرار ميبدى؛ روح المعاني آلوسى ؛ التحرير و التنوير ابن عاشور و في ظلال القرآن سيد قطب [۶].
مأخذهاى روايى براى استخراج روايات تفسيرى اين اثر، عبارتند از: احتجاج طبرسى؛ اختصاص شيخ مفيد؛ استبصار شيخ طوسى؛ الميزان علامه طباطبايى؛ امالى شيخ صدوق؛ امالى شيخ طوسى؛ بحار الأنوار علامه مجلسى؛ تفسير برهان؛ بصائر الدرجات؛ تأويل الآيات الظاهرة؛ تفسير تبيان؛ تحف العقول؛ توحيد صدوق؛ تهذيب شيخ طوسى؛ ثواب الأعمال شيخ صدوق؛ خصال شيخ صدوق؛ الدر المنثور جلال‌الدين سيوطى؛ دعائم الإسلام؛ رجال كشى؛ تفسير صافى؛ تفسير طبرى؛ علل الشرائع؛ تفسير عياشى؛ عيون أخبار الرضا؛ غيبت شيخ طوسى؛ غيبت نعمانى؛ تفسير فرات كوفى؛ قرب الإسناد؛ تفسير قمى؛ كافى؛ كشف الغُمة؛ كمال الدين صدوق؛ مجمع البيان؛ محاسن برقى؛ معاني الأخبار؛ مصباح الشريعة؛ مناقب ابن شهرآشوب؛ من لا‌يحضره الفقيه ؛ نهج البلاغه و نور الثقلين [۷].
گزارش محتوا
در مقدمه نويسنده، ضمن توضيح شيوه كار به اهداف وى از تدوين اين اثر، اشاره شده است [۸].
در مقدمه آقاى على خراسانى، سير تكوين اثر، اصول و ضوابط تدوين و ويژگى‌هاى آن توضيح داده شده است [۹].
اصول هماهنگى كار پژوهشگرانى كه در تدوين و شكل‌گيرى اين اثر نفيس، همكارى داشته‌اند، چنين است:
- برداشت‌ها بر اساس مشهورترين قرائت؛ يعنى قرائت حفص از عاصم كه منتسب به قرائت اميرالمؤمنين(ع) است، صورت گرفته و از قرائت‌هاى ديگر، هرچند مشهور، برداشتى نشده است [۱۰].
- همه برداشت‌هاى ارائه‌شده، مورد پذيرش پژوهشگران اين طرح است و محققان تنها بر پايه سخن ديگران، برداشتى ارائه نكرده‌اند. البته برداشت‌هاى احتمالى نيز براى جامعيت كار آورده شده و با نهادن ستاره مشخص شده‌اند [۱۱].
- براى جامعيت برداشت‌ها، پژوهشگران به قيود و اوصاف، شأن نزول‌ها، مفاهيم التزامى و سياق و ساختار ادبى آيات توجه داشته‌اند [۱۲].
- هريك از آيات به‌تنهايى بررسى شده و هيچ‌گاه از دو يا چند آيه - هرچند كاملا به‌هم‌پيوسته باشند - يك‌جا برداشت نشده است [۱۳].
- تا حد امكان، ترجمه ارائه شده در ذيل آيات، هماهنگ با فهم نويسندگان تفسير و سازگار با برداشت‌ها است [۱۴].
- در ذيل برداشت‌هايى كه به‌روشنى از آيات استفاده نشده، چگونگى برداشت توضيح داده شده است [۱۵].
- با آنكه اين تفسير در زمره تفسيرهاى روايى نيست، رواياتى كه به بيان ظواهر آيات پرداخته و ابهامى را از آن زدوده، مورد توجه قرار گرفته و متن عربى و ترجمه آن در پايان برداشت‌ها آمده است [۱۶].
- موضوعات و كليدواژه‌هاى اصلى هر آيه در پايان هريك آمده است [۱۷].
- در ذيل هر برداشت، تمام يا بخشى از آيه مستند برداشت، ذكر شده و در چينش برداشت‌ها، ترتيب منطقى رعايت شده است [۱۸].
برخى از ويژگى‌هاى اثر حاضر، از اصول و مبانى پيش‌گفته روشن مى‌شود؛ بااين‌حال، مهم‌ترين ويژگى‌هاى اين اثر، عبارت است از:
- جامعيت: نگرش اين اثر بر پايه رنگ و حال و هواى خاصى همچون ادب، عرفان، كلام، تربيت و علوم عقلى و نقلى نبوده، بلكه از همه سو و هر زاويه، به مفاهيم قرآنى نگريسته است. بر اين اساس، موضوعات گوناگون در عرصه‌هاى مختلف از قرآن كريم برداشت شده است [۱۹].
- نوآورى: در اين اثر، همراه بهره‌ورى از آرا و انظار مفسران بزرگ، نوانديشى‌ها و نوزايى‌ها نيز جلوه يافته كه هم تراويده ذهن جوان و پوياى طراح آن و هم برخاسته از ديدگاه‌هاى نوگرايانه محققان مركز بوده است [۲۰].
- طراحى تازه در ارائه مطالب: هر موضوع و مفهومى كه از ظاهر آيات برداشت شده، با شماره مستقل ثبت گشته و هرگاه برداشتى به‌سادگى از ظاهر آيه ممكن نبوده، توضيحى فشرده در پى آن آمده است [۲۱].
- جداسازى برداشت‌هاى قرآنى از روايات: سخن معصومان(ع) كه مفسران حقيقى قرآنند، در پى برداشت‌هاى قرآنى ذكر گشته تا ميان آن‌ها آميختگى پيش نيايد. البته به رواياتى اكتفا شده كه جنبه تفسيرى دارند و ابهامى از آيه مى‌زدايند، يا مطلبى افزون بر برداشت‌هاى استخراج‌شده دارند و يا يكى از احتمال‌هاى راه‌يافته در آيه را تعين مى‌بخشند. مجموعِ اين روايات نزديك به 3000 عدد است [۲۲].
- تهيه فهرست موضوعى: در پايان هر آيه و آن‌گاه، در پايان هر جلد، موضوعات و مفهوم‌هاى فرادست‌آمده، به‌صورت الفبايى - موضوعى، تدوين گشته و در نمايه عنوان‌هاى اصلى و فرعى دسته‌بندى شده‌اند. اين نمايه سرانجام در يك جا فراهم خواهد آمد. بدين‌سان، پژوهندگان مى‌توانند در هر موضوع خرد و كلان قرآنى، از اين اثر راهنمايى جويند.
- حاشيه‌گريزى: اين مجموعه از هر گونه حاشيه و مطلب غير تفسيرى تهى است و به سخنانى اكتفا نموده كه توضيح‌گر برداشت‌ها از آيات باشند. بدين‌گونه در عين جامعيت، اختصار را نيز رعايت كرده است.
وضعيت كتاب
فهرست نمايه‌هاى هر جلد، در پايان همان جلد آمده و پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع اختصاص يافته است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.