مسلك العارفين

مسلك العارفين، نوشته محمد بن احمد بخاری (زنده در قرن هفتم)، یکی از کُهن‌ترین آثار عارفان ناحیه ماوراءالنهر است که بارها کتابت شده و در کتابخانه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شود. نویسنده حقایقی را درباره زندگی، معرفت و آداب پارسایانی از طریقت نقشبندیه، که به «خواجگان» شُهره‌اند، در آن گِردآورده است. از این کتاب، دو نسخه با تحریر کوتاه و بلند در دست است که در اینجا تحریر کوتاه آن به دست «مریم حسینی» و همکاری همسرش «محمود علیزاده کاشانی» پژوهش یافته است‏.

مسلک‌العارفین
پدیدآوران	بخاری، محمد بن احمد (نويسنده) حسینی، مریم (محقق) علیزاده کاشانی، محمود ( محقق)
عنوان‌های دیگر	کهن‌ترین متن بازمانده از طریقت خواجگان (بر اساس منابع اهل سنت)
ناشر	علمی
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1401ش
چاپ	1
شابک	‎978-964-404-522-6‬‬
موضوع	نقشبندیه -- ‏‫متون قدیمی تا قرن 14‏‬ - عرفان - متون قدیمی تا قرن 14 - تصوف - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	5م3ب 293/21 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

بخاری سخنان پیر خود «شیخ سعدالملةوالدين» را، که دومین جانشین خواجه سلیمان است، گِرد آورده است. «مسلك العارفين»، دستینه خواجگانی است که به «ذکر خفی» باور داشته‌اند و در شاخه پیروان خواجه اولیا، که خود مرید و جانشین عبدالخالق غجدوانی (درگذشته 575ق) است، جای دارند. نویسنده (بخاری) آخرین کس از سلسله باورمند به ذکر خفی بوده است، که شیخ او «سعدُالمله» وی را به جانشینی برگزید‏.

«مسلك العارفين»، دو دست‌نویس دارد: یکی، با تحریر کوتاه و دارای هفده باب است که گمان می‌رود در سال‌های پایانی قرن هفتم هجری نوشته شده باشد؛ دیگری، با تحریر بلند و بیست‌وسه باب است که شاید در قرن نهم هجری نگارش یافته باشد. مباحث هفده‌گانه تحریر کوتاه کتاب عبارتند از: «توبه؛ ارادت؛ نیاز مرید به شیخ؛ مراتب و مقام شیخ؛ ذکر؛ عبادت، شناخت نفس؛ رضای دل؛ اخلاص؛ مراقبه و محاسبه؛ صبر و تفویض و رضا و تسلیم؛ مَحبت و معرفت و صدق؛ زهد و تقوی و توکل؛ مکاشفه و مشاهده و معاینه؛ خُلق خدایی؛ خرقه؛ مسائل راه».

نثر زیبای کتاب از «مرصاد العباد» نجم‌الدین رازی تأثیر مستقیم یافته است و بخش‌هایی از آن در شمار زیباترین متون ادب عرفانی فارسی جای می‌گیرد. همچنین، واژگان و تعبیرهایی که ویژه مردم ناحیه بخاراست، بر گنجینه غنی ادب فارسی افزوده است. بخاری در تدوین کتاب از وصایای عبدالخالق غجدوانی و رساله صاحبیه او بهره گرفته است. او و استادش «سعدالملةوالدين» توجه ویژه‌ای نیز به «إِحياء علوم الدين» و «کیمیای سعادت» غزالی داشته‌اند. همچنین، اقتباس‌های فراوانی از کتاب «مرصاد العباد» بدون آنکه اشاره‌ای به آن شود، در متن کتاب دیده می‌شود. ‏این‌گونه اقتباس، نویسنده را در معرض اتهام «انتحال» می‌نهد که در توجیه آن می‌توان گفت: بخاری در نگارش کتاب، تحفّظ بر سخنان شیخ خود «سعدالملةوالدين» داشته است و آن‌ها را بدون ذکر «منبع» درج نموده است‏.

محمد بخاری، آخرین فردِ شاخه‌ای از پیروان طریقت «غجدوانی» است که به ذکر خفی باور داشتند که در کتاب خود از سلسله خواجگان پیرو «خواجه اولیا» یاد نموده است. ازاین‌رو، «مسلك العارفين» کهن‌ترین منبعی است که بیشترین تعداد اصطلاح‌های اصولی و تعلیمی در طریقت نقشبندیه را در بر دارد؛ این اصول یازده‌گانه که به «کلمات قُدسیّه» شُهره‌اند، عبارتند از: «هُوش در دم»؛ «نظر در قدم»، «سفر در وطن»، «خلوت در انجمن»، «یادکرد»، «بازگشت»، «نگاهداشت»؛ «یادداشت»، «وقوف عددی»، «وقوف زمانی»؛ «وقوف قلبی»‏.

از ویژگی‌های «مسلك العارفين» این است که در سراسر کتاب و جابه‌جای آن، «ذکر» و آداب آن آمده است؛ «ذکرگویی» به‌اندازه مبحث «دریافت خرقه» اهمیت داشته است‏. همچنین، «مسلك العارفين» کتاب تمثیل‌ها و تشبیه‌هاست؛ نمونه‌ای از آن‌ها در تشبیه «ارادت» به کودک و «مشایخ عرفان» به مادر دیده می‌شود‏. بدین‌گونه، نویسنده به‌جای «حکایت»، از تمثیل برای فهم آسان‌تر متن بسیار بهره برده است‏. دیگر اینکه، در تحریر کوتاه آن هیچ بیت فارسی دیده نمی‌شود. بخاری خود در جایی از کتاب به نقد عارفان روزگارش می‌پردازد. او موضع خواجگان را درباره «سماع» به‌خوبی بازگو می‌کند. مسلك العارفين، هرچند کتابی مردانه است، اما بخاری از استعاره‌های زنانه نیز بهره می‌گیرد‏.

نگارش نثر کتاب از سبک میانه‌ای برخوردار است؛ یعنی هم برخی ویژگی‌های نوشتاری نثر مرسل و سبک خراسانی کُهن را دارد و هم زبان دینیِ آن پر از واژه‌های عربی است و نویسنده از آیه‌ها، حدیث‌ها و دعاها بهره می‌جوید. نثر بخش‌هایی از کتاب نیز شاعرانه و عاطفی است‏.

مریم حسینی (پژوهشگر کتاب) مقدمه مبسوطی را درباره طریقت عارفان ناحیه فرارودان، سلسله‌نامه خواجگان و اصول ایشان، خرقه و آداب خرقه‌پوشی آورده است‏. او همچنین در مقدمه‌اش متن دو نسخه کوتاه و بلند کتاب را مقایسه نموده و تفاوت‌ها را در جدول‌هایی نمایش داده است. ‏حسینی در پژوهش خود از کهن‌ترین نسخه تحریر کوتاه مسلك العارفين که در موزه بریتانیا است، بهره جسته است و کاستی‌های آن را با نسخه‌ای در تاشکند برطرف نموده است‏.

منابع مقاله

مقدمه محقق.