دیوان شاه فاتح گیلانی
دیوان شاه فاتح گیلانی تألیف سید محمدرضی رشتی معروف به شاه فاتح گیلانی(متوفای 1145ق)،این کتاب تصحیح دیوان اشعار شاه فاتح گیلانی از شاعران عهد صفوی است که از جمله سفرکردگان آن عهد به هند بود و پس از سال‌ها همان‌جا درگذشت.این کتاب با تصحیح و تحقیق دکتر هومن یوسفدهی به چاپ رسیده است.
| دیوان شاه فاتح گیلانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رضی رشتی، سید محمد (نویسنده) یوسفدهی، هومن (محقق) |
| ناشر | سنگلج |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1402 |
| شابک | 5ـ4ـ90468ـ622ـ978 |
| کد کنگره | |
گزارش کتاب
این کتاب تصحیح دیوان اشعار شاه فاتح گیلانی از شاعران عهد صفوی است که از جمله سفرکردگان آن عهد به هند بود و پس از سال‌ها همان‌جا درگذشت. نسخ اشعار این درویش شیعۀ غالی با وجود اهمیتی که دارد، کمیاب و نام و یاد او همانند اشعارش در معرض فراموشی بود. اهمیت تصحیح و انتشار دیوان او را می‌توان در این موارد خلاصه کرد: به‌دست‌دادن تصویری از مؤلفه‌های فرهنگی و اعتقادی رایج در جامعۀ شیعی عصر صفوی، ارائۀ نمونه‌ای از عقاید غلات شیعه با گرایش عرفانی و نیز کمک به مطالعات علمی در زمینۀ تطور لغات و اصطلاحات و مضامین ادب فارسی. همچنین از دیگر وجوه اهمیت این دیوان آن است که نمونه‌ای از سطح زبان و شعر فارسی در گیلان آن دوران به دست می‌دهد که اهالی آن غالباً به گویش‌های محلی سخن می‌گفتند و از شاعران پارسی‌سرای این ایالت که نام و ابیات آنان در تذکره‌ها آمده، به‌ندرت دیوانی باقی مانده است.
نویسندگان شاعر این مجموعه را سیدرضی و سیدمحمدرضی و نسبتش را گیلانی و شهرتش را میررضی فاتح و شاه فاتح و تخلصش را بدون اختلاف فاتح نوشته‌اند. از خانوادۀ او اطلاعی در دست دیست و با توجه به سبک زندگی خانه‌به‌دوشانۀ او و فقدان قراین و اشارات در دیوان وی و تذکره‌ها، می‌توان گفت مجرد زیسته و زن و فرزندی نداشته است. با این وجود مشخص است که او در رشت متولد شده است و از سادات گیلان بود؛ ولی از تاریخ تولد او اطلاعی در دست نیست. او در عهد شاه سلیمان صفوی در زادگاهش نشو و نما یافت و در همان‌جا تحصیل کرد و به نظر می‌رسد اعتقادات مذهبی او نیز در همان‌جا شکل گرفته است. او از غلات شیعۀ اثنی‌عشری است و این مسئله از ابیاتی که در مدح ائمۀ شیعه سروده است، آشکار می‌شود.
سیدرضی در جوانی از گیلان به اصفهان رفت و در آنجا به عبادت و ریاضت و احتمالاً تحصیل مشغول شد و در لباس فقر به عزلت و قناعت می‌زیست و به شاه فاتح اشتهار یافت. در عهد شاه سلطان حسین صفوی و قطعاً پیش از سال 1120 قمری ایران را به قصد هند ترک کرد. ورود او به هند مقارن با اوایل سلطنت شاه عالم بهادر تیموری بود و تمام دوران سلطنت او را درک کرد. او با اینکه بیش از 25 سال در هند به سر برد، ظاهراً چندان از اقامت در آن سرزمین راضی نبود و در فقر و تنگدستی روزگار را می‌گذراند و بارها از اقامت در هند نالیده است. او بعد از بیش از ربع قرن زندگی در هند، حدود سال 1145 قمری به عزم زیارت کعبه و سپس بازگشت به ایران پا به راه گذاشت، ولی بین راه توسط راهزنان کشته شد.
دیوان اشعار شاه فاتح را مشتمل بر چهار هزار بیت حاوی حقایق و معارف نوشته‌اند؛ ولی آنچه در این تصحیح گردآمده است، مشتمل بر 2261 بیت و در قالب‌های غزل (1806 بیت)، مستزاد (21 بیت)، حسن مطالع (24 بیت)، فردیات (18 بیت)، مخمس (110 بند/ 275 بیت)، ترکیب‌بند (8 بند، 113 بیت) و بحر طویل (13 بند/ تقریباً 40 سطر) است.
از حیث مضمون و محتوا باید اشعار شاه فاتح را در شمار متون عرفانی قرار داد. در دیوان او بیش از اینکه با یک شاعر حکیم، مضمون‌پرداز و معناآفرین مواجه باشیم، با یک عارف شوریده و اهل وجد و حال روبرو هستیم. حتی تخلص او هم مأخوذ از اصطلاح عرفانی «فتح» است که عبارت است از گشایش مقام قلب و ظهور صفای دل و کمالات آن به وقت قطع منازل و نیز ظهور علم بر بنده است و انواع آن عبارت است از فتح قریب، فتح مبین و فتح مطلق.
شیوۀ سخن‌سرایی شاه فاتح مانند گویندگان سبک عراقی است و شباهتی به طرز هندی رایج میان هم‌عصرانش ندارد. شور و حال و عقاید اهل خانقاه در اشعار او موج می‌زند. افزون بر مضامین عرفانی، برخی تأثرات حسی و زیستی هم در شعر او وجود داردکه از جمله می‌توان به فراوانی مضامین مرتبط با دریا در شعر این شاعر گیلانی اشاره کرد.
یکی از ویژگی‌های شعر شاه فاتح، سرودن بحر طویل است؛ هرچند در نسخه‌های دیوان او نیامده است، برخی قراین تأیید می‌کند که سرودۀ شاه فاتح گیلانی است و از آن فاتح تخلص دیگری نیست.
ویژگی‌های دیگر شعر شاه فاتح را می‌توان این‌گونه برشمرد: کاربرد آرایه‌های ادبی، استفاده از اوزان کوتاه و ساده، کاربرد فراوان تعابیر و اصطلاحات عرفانی، استفاده از آیات و احادیث، کاربرد اصطلاحات و تعابیر دینی، بیان عقاید شیعیان، بیان عقاید غالیان شیعه، خیال‌انگیزی، سهل‌انگاری در رعایت قواعد شعر، استفاده از ردیف و ... .
در این تصحیح از دو نسخۀ خطی و یک جنگ استفاده شده است؛ نسخۀ کتابخانۀ سالارجنگ حیدرآباد، نسخۀ موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی و میکروفیلم جنگ بیاض کتابخانۀ راجه محمودآباد ـ لکهنو موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی در تهران.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات