نوربخش، محمد

سید محمد نوربخش (٧٩۵-٨۶٩ق )، از صوفیان شیعی مذهب سده نهم هجری و مؤسس طریقت نوربخشیه معاصر شاهرخ تیموری

نوربخش، محمد
نام کامل	سید محمد نوربخش
تخلص	لحصوى -نوربخش
نام پدر	عبدالله
ولادت	٧٩۵ق
محل تولد	قائن، ایران
رحلت	ربیع‌الاول ٨٦٩ق
اطلاعات علمی
اساتید	مير سيد شريف جرجانى ابن فهد حلى اسحاق ختلانی
برخی آثار	الاعتقادية رسائل نوربخش

ولادت

سید محمد بن عبدالله قطیفی لحصاوی قهستانی است و گاه موسوی خراسانی نیز خوانده می‌شود. بنابر منابع نسب او با هفده واسطه به امام موسی کاظم(ع) می‌رسید. در قائن مرکز بخش قهستان تولد یافت -همان منطقه‌ای كه سيد حیدر تونی و سيد علی همدانی، آنجا می‌زیستند.

مولد پدرش قطیف و جدش لحصا بوده و به همین جهت، در بعضی از غزلێات خودش گاهی به «لحصوى» تخلّص نموده و بيشتر متخلّص به «نوربخش» می‌باشد. پدرش عبدالله، از احساء بحرين براى سياحت و زيارت قبر على بن موسى الرضا(ع) به طوس آمده و بعداً در قائن مقيم شده بود. محمد در یکی‌از ماههای سال ٧٩٠ق متولد شد.

تحصیلات

چنان تیزهوش بودکه درهفت سالگی قرآن را حفظ وبه سرعت در همۀ علوم تبحر يافت. وی در جوانی مدتی از محضر مير سيد شريف جرجانى (٧٤٠-٨١٦ق) و ابن فهد حلى (٧٥٧-٨٤١ق) بهره برد.

شاگردان

1. شاه قاسم فیض بخش
2. محمد بن یحیی بن علی گیلانی لاهیجی

مهاجرت به هرات

در دوران سلطنت شاهرخ تیموری که شهر هرات از بزرگ‌ترين شهرهاى آسياى ميانه به‌شمار مى آمد، نوربخش به دنبال كسب دانش راهى هرات شد ودر آنجا به طريقۀ كبرويه پیوست و این به توصیۀ شیخ ابراهیم خُتَلانی بود که از جمله خلفای خواجه اسحاق ختلانی (متوفای ٨٦٩ق) به‌شمار می‌آمد. نوربخش توصیۀ او را پذیرفت و به خانقاه خواجه اسحاق در ختلان نقل مکان کرد و به او دست ارادت داد. سپس به امر وی به ریاضت پرداخت و به درجات معنوى رسيد، و خرقۀ اجازت وارشاد را خواجه به وى پوشانيد و مريد خواجه اسحق ختلانی - شاگرد سید علی همدانی - گردید. مرشد از استعدادهای وى چنان به شگفت آمد كه او را نوربخش لقب داد- اين نام يادآور مشعشعيان است.

به دنبال حکومت صوفیانه و ادعای مهدویت

خواجه اسحق كه خود در صدد قيام عليه شاهرخ و تشكيل یک دولت صوفیانه بود، در محمد نوربخش، آن عربی نژاد هوشمند و دلیر، صفاتی ديد که به او جرأت داد از وى براى تحقق رؤيايش سودجويد. ازين جهت اصرار زیادی داشت که علوی بودن او را از طریق مكاشفۀ صوفیانه مؤكد سازد، تا بتواند عامه مردم، بویژه صوفیان را به جمع شدن دور او، به عنوان مهدی، بکشاند. همانندی نامش، یعنی محمد بن عبدالله با نام پیغمبر، او را در توجيه این دعوی کمک می‌کرد؛ چون طبق بعضى اخبار، مهدى همنام بيغمبر است [و پدرش نيز]. محمد نوربخش كه اصرار داشت اين مطابقت اسمى با پيغمبر (و در نتیجه با مهدی) هرچه شامل‌تر باشد، پسر خود را قاسم ناميد تا نام كاملش چنین بشود: ابوالقاسم، محمد بن عبدالله.

هرچه هست، خواجه اسحق، با محمد نوربخش به سمت خليفةالخلفاى خود و به عنوان شيخ طريقۀ سيد على همدانى، بيعت نمود و در روز بيعت به ١٢ نفر (بيعت كننده)، محض تيمن به تعداد اثمه، اكتفا شد.

پوشیدن لباس سیاه

از مميزات طريقۀ نوربخش، سياهپوشی بود، چون اين رنگ نماد نور و زندگی غیبیان شمردە می‌شد، و نوربخشیان را از حروفیان که سپيد می‌پوشیدند، جدا می‌کرد. بعدا پیروان نوربخش، این شعار را به عمامۀ سياه بدل کردند که مبدل به شعار نهضت شد و مایۀ افزایش هیجان مردم در پیوستن بدان گردید. تأثیر این شعار در عامه چندان بودکه دولت وقت، نوربخش را از کاربردن آن منع کرد.

شکست قیام و تبعید سید نوربخش به شیراز

جنبش نوريخشيان به سال ٨٢٦ دركوه‌تيرى از قلعه‌هاى ختلان آغاز گردید. با آنكه خود نوربخش معتقد بودکه تا آمادگی كامل باید اعلام شورش را به تأخير انداخت. ولى خواجه اسحق از شدت هيجان عجله کرد. قیام پیش از آنکه شروع شود، شکست یافت، زیرا دسته‌ای از صوفیه ازاین جنبش انشعاب کرده به گروهی دیګر که زير رهبرى عبدالله مشهدى -مخالف و رقيب محمد نوربخش در رياست طريقه - بودند، پيوستند. اين جنبش به کشته شدن خواجه‌اسحق و برادرش و دستگیری و اعزام محمد نوربخش به هرات، پايتخت تيموريان، منتهى شد. شاهرخ كه از انتشار دعوت حروفيه در ارتش خود قبلا برآشفته بود با پدیدآمدن این حرکت تازه، در صدد برآمد هردو را ریشه کن سازد. ولی نوربخش به‌اندازای مورد علاقۀ مردم بود که ظاهراً شاهرخ جرأت نكرد او را بكشد. فرمان داد به‌ شيراز تبعيدش كنند ودر آنجا وى را در انتخاب تبعیدگاه جدید آزاد گذاشتند.

سفرهای تبلیغی و درج سکه به نامش در کردستان

پس به گردش در شوشتر و بصره و حله و بغداد پرداخت و عتبات مقدس شیعه را زیارت کرد. پیداست که او شکست خود را نپذیرفته بود. پس به کردستان رفت تا دعوت خود را در آنجا پراکند، اهالی کردستان تابع وی شدند و به نامش سکه زدند، به همين سبب شاهرخ مضطرب شد. کار بدانجا کشید کە نوربخش را دیگر بار بازداشت و زندانی کردند و از آنجا به هرات بردند و در آن شھر، زنجیر برپا، برروی منبر اعلان کرد که دعوی خلافت وهرچه بدان مربوط می‌شود، نداشته وندارد.

در نتیجۀ این «اعتراف» اجازه یافت که به تدریس - فقط علوم رسمی - بپردازد، به شرط آنكه دانشجوى زياد نپذيرد وعمامۀ سياه برسر نگذارد. اما بالاخره از وی خواسته شد که قلمرو تیموریان را ترک گوید و به بلاد روم برود، ولی او ترجیح داد که درایران بماند و گیلان را انتخاب کرد.

وفات

پس از مرگ شاهرخ به سال ٨٥١ نوربخش به روستای سولقان نزدیک رى رفت و به ترويج طريقۀ صوفيانۀ خود مشغول شد و هم در آنجا در ربیع‌الاول ٨٦٩ق درگذشت.

آثار

از سید محمد نوربخش آثار ارزشمندی به زبان فارسی و عربی به صورت مکتوبات، رسائل، و آثار منظوم بر جاى مانده است كه برخى از آنها عبارتند از: انسان نامه، رسالۀ نوريه، رسالۀ معراجيه، معاش السالكين، مكارم الاخلاق، رسالۀ اعتقادیه، رسالۀ الهدی، تلويحات، فى معرفة الولى، تفسير آيۀ لقاءالله، مثنوى صحيفةالاولياء، قيامت انفسى و آفاقى،اقسام دل، جواب مكتوب فقها، و ...

منابع مقاله

1. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، ترجمه تشیع و تصوف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری، تألیف کامل مصطفی الشیبی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1387
2. صدقیانلو، جعفر؛ تحقیق در احوال و آثار سید محمد نوربخش اویسی قهستانی، چاپ تابش، اردیبهشت 1351
3. جعفریان، رسول؛ مهدیان دروغین به ضمیه سه رساله در شرح حدیث دولتنا فی آخرالزمان رساله مبشره شاهیه رساله الهدی؛ تهران، انتشارات علم، 1391
4. عرفان، امیرمحسن، مواجهه ائمه علیهم‌السلام با مدعیان مهدویت: گونه‌شناسی، سبک‌شناسی و شاخصه‌شناسی، قم، مرکز تخصصی مهدویت، چاپ اول، پاییز 1394
5. مدرس، محمدعلی، ریحانةالأدب، ایران، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، 1395ش
6. جلالی شیجانی، جمشید؛ خاتم الاولیا از دیدگاه ابن عربی و سید محمد نوربخش، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله پژوهشنامه ادیان پاییز و زمستان 1393 - شماره 16 رتبه علمی-پژوهشی (وزارت علوم/ISC (‎24 صفحه - از 1 تا 24).

وابسته‌ها

رسائل نوربخش

الاعتقادية