جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمان

عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی (متوفی 471 یا 474)، ادیب، نحوی، مؤسس و نظریه‌پرداز بلاغت در سده پنجم.

نام	جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمان
نام‎های دیگر	ع‍ب‍دال‍ق‍اه‍ر ج‍رج‍ان‍ي‌ گ‍رگ‍ان‍ي‌، ع‍ب‍دال‍ق‍اه‍ر
نام پدر	عبدالواحد
متولد
محل تولد	جرجان
رحلت	471ق
اساتید	‏ابوالحسین محمد بن حسن فارسی ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی
برخی آثار	دلائل الإعجاز في علم المعاني أسرار البلاغة في علم البیان درج الدرر في تفسير القرآن العظيم ثلاث رسائل في إعجاز القرآن تشریح العلل في شرح الجمل
کد مؤلف	AUTHORCODE01137AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، جرجانی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ولادت

تاریخ ولادت او معلوم نیست.

خاندان

در برخی منابع، نام وی عبدالقادر آمده و نام پدرش عبدالواحد ذکر شده است. به‌تصریح بسیاری از منابع، خانواده جرجانی ایرانی بودند و عبدالقاهر در جرجان زاده شد.

القاب و جایگاه

جرجانی را با القاب و صفاتی همچون امام در نحو و ادب، شیخِ زبان عربی، مؤسس علم معانی و بیان، علامه و دارای تألیفات سودمند، فقیه، متکلم، دین‌دار، قانع و آرام ستوده‌اند.

تحصیلات و اساتید

از زندگانی او اطلاع چندانی در دست نیست، حتی باخَرْزی (متوفی 467) که معاصر جرجانی بوده و او را ملاقات کرده، از زندگانی او چیزی نگفته و به تمجید از وی بسنده کرده است. جرجانی در زادگاهش نزد ابوالحسین محمد بن حسن فارسی (متوفی 421)، خواهرزاده ابوعلی فارسی (متوفی 377)، نحو آموخت.

یاقوت حموی از قاضی ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی (متوفی 392) نیز به‌عنوان استادِ عبدالقاهر نام برده، ولی در جای دیگر گفته که ابوالحسین فارسی تنها استادِ جرجانی بوده است. بسیاری از شرح‌حال‌نگاران تصریح کرده‌اند که عبدالقاهر، جرجان را، حتی برای دانش‌اندوزی، ترک نگفته و این از نکات شگفت زندگی اوست.

شاگردان

جرجانی، پس از استادش، ابوالحسین فارسی، در جرجان به تدریس پرداخت و بسیاری از طالبان علم برای یادگیری نحو و علوم ادبی و درک محضر او به آنجا شتافتند.

از جمله شاگردان جرجانی، احمد بن عبدالله مهابادی، ابوالحسن علی بن محمد فصیحی، فضل بن اسماعیل تمیمی، محمد بن احمد ابیوردی، احمد بن ابراهیم شَجَری و خطیب تبریزی بودند.

مذهب و عقیده

جرجانی پیرو فقه شافعی و در کلام، اشعری بود.

ایشان درباره اعجاز قرآن معتقد است بر اساس نظریه نظم، اعجاز قرآن در ساختار است نه در کلمات. او توضیح می‌دهد که این کلمات پیش از نزول قرآن کریم در بین مردم عرب وجود داشته و تقریباً با همان مفاهیم نیز در قرآن کریم به‌کار رفته است. البته نبودِ کلمات متنافر در قرآن کریم مهم است، ولی برای اعجاز قرآن کافی نیست. از سوی دیگر آرایه‌های ادبی و مجاز و استعاره نیز نمی‌تواند ملاک اعجاز قرار گیرد؛ زیرا در بسیاری از آیات قرآن کریم چنین صنایعی به‌کار نرفته است؛ پس، آنچه مهم است ارتباط اسلوب موجود در میان واژگان است که در دیدگاه جرجانی عنوان نظم به خود گرفته است.

مهارت‌ها

وی به عربی شعر می‌سرود و به گفته فیروزآبادی اشعار فراوانی داشت. حدود صد بیت از سروده‌هایش را باخرزی و ابن شاکر کتبی نقل کرده‌اند. بسیاری از سروده‌های او در شکایت از احوال زمانه و برخی نیز در مدح اشخاص بوده است؛ از جمله در مدح خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر سلجوقیان.

وفات

درباره تاریخ وفات وی اختلاف ‌نظر هست؛ ابن شاکر کتبی و زیدان و فرّوخ، تاریخ درگذشت او را 471 آورده‌اند و اسماعیل پاشا بغدادی نیز سال 474 را ذکر کرده و در دیگر منابع هر دو تاریخ آمده است.

آثار

أسرار البلاغة (مشتمل بر مطالبی از قبیل تشبیه و استعاره، که بعدها نام علم بیان به خود گرفت)؛
دلائل الإعجاز (مشتمل بر مباحثی از قبیل فصل و وصل و قصر و اختصاص، که بعدها نام علم معانی به خود گرفت)؛
الرسالة الشافية (درباره اعجاز قرآن)؛
العُمْدَة (درباره تصریف)؛
المغنی(شرح مبسوطی بوده است در سی مجلد بر الإيضاح ابوعلی فارسی)؛
المُقْتَصِد (تلخیصی است که عبدالقاهر جرجانی از کتاب پیشین خود، المغني، انجام داده است. نام کتاب را المُقْتَضَب نیز آورده‌اند. برخی المقتصد را شرحی مستقل بر الإيضاح دانسته‌اند)؛
الإيجاز (تلخیصی است از کتاب الإيضاح فارسی)؛
التكملة (این کتاب درباره موضوعات گوناگون و پراکنده بوده است)؛
المفتاح (مشتمل است بر مباحث علم صرف، در دوازده باب)؛
الجُمل (در علم نحو)؛
التلخيص (شرح کتاب الجمل است)؛
العوامل المائة یا مائة عامل (درباره صد عامل در نحو، که به نوشته حاجی خلیفه، کتابی مشهور و متداول است)؛
العروض یا كتاب في العروض (درباره علم عروض و ریشه‌شناسی زبان)؛
المختار من دواوين المتنبّي والبحتري وأبي‌تمام (که گزیده‌ای از بهترین سروده‌های این سه شاعر است)؛
شرح الفاتحة؛
شرح إعجاز القرآن؛
المسائل المشكلة؛
التتّمة في النحو؛
دَرْج الدُرَر في تفسير الآي والسُّوَر؛
مختار الاختيار في فوائد معيار النُظّار (درباره معانی، بیان، بدیع و قوافی)^[۱].