ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد
ابوزيد عبدالرحمان بن محمد بن مخلوف ثعالبى (786-875ق)، مفسر و فقيه مالكى، صوفی، متکلم اشعری مذهب، الجزاير، از مشهورترین کتابهای او الجواهر الحسان في تفسير القرآن
| نام | ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد |
|---|---|
| نامهای دیگر | ثعالبی، اب‍و زی‍د ع‍ب‍د ال‍رح‍م‍ن بن محمد |
| نام پدر | محمد |
| متولد | 786 يا 787ق |
| محل تولد | در ناحيه وادى‌يسر نزدیک الجزایر |
| رحلت | 875 ق |
| اساتید | ابوعبدالله بن مرزوق
ابوالقاسم عبدوسى ابومهدى عيسى بن يحيى غبرينى ابوالقاسم برزلى ولى‌الدين عراقى |
| برخی آثار | تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن |
| کد مؤلف | AUTHORCODE02697AUTHORCODE |
ولادت
در 786 يا 787ق، در ناحيه وادى‌يسر نزدیک الجزيره به دنيا آمد. سال وفات او نيز در برخى منابع، 876ق، ثبت شده است.
پيشينيان از وى به‌عنوان مفسر و فقيه، بسيار ياد كرده‌اند، اما نام بردن از او با تعبير «الولي» در برخى از منابع متقدم، حكايت از جايگاه او در مقامات معنوى دارد. عناوين آثار وى نيز نشان‌دهنده تنوع زمينه‌هاى دانش اوست.
تحصیلات
ثعالبى در بوم خود به تحصيل آغاز كرد و سپس سال‌هاى بسيارى را براى تحصيل سفر كرد. وى در طول اين سفرها كه از سال‌هاى پايانى سده 8ق، آغاز شده بود، در شهرهاى مختلف شمال آفريقا، مصر، آسياى صغير و حجاز چون بجايه، تونس، قاهره، بورسه، مكه و مدينه به استماع از شيوخ مختلف پرداخت و سرانجام در الجزيره ساكن شد.
در شمار استادان او مى‌توان كسانى چون ابوعبدالله بن مرزوق، ابوالقاسم عبدوسى، ابومهدى عيسى بن يحيى غبرينى، ابوالقاسم برزلى، ولى‌الدين عراقى و ابوعبدالله محمدبن خلفه اَبّى را نام برد.
ثعالبى خود نيز به‌مثابه استادى پرتلاش، شاگردان بسيارى پرورده است كه از آن ميان مى‌توان به محمد بن يوسف سنوسى، ابوالحسن على تالونى، ابوالعباس احمد زروق، محمد بن عبدالكريم مغيلى، احمد بن عبدالله زواوى، ابوعمرو محمد بن منظور و محمد بن محمد بن مرزوق اشاره كرد. او گرايشى به فعالیت‌های سياسى اجتماعى نداشت و زمانى كه با اكراه ناچار شد متولى مسند قضا شود، به‌زودى از اين منصب كناره‌گيرى كرد. وى بيشتر به‌عنوان عالمى اهل زهد شناخته مى‌شده است.
بيشترين شهرت ثعالبى به سبب تأليف الجواهر الحسان، معروف به تفسير ثعالبى است. دست‌مايه اين تفسير، خلاصه‌اى از تفسير المحرر الوجيز ابن عطيه است كه مؤلف از منابع ديگر، مطالبى بدان افزوده است.
وى در حيطه فقه يكى از شارحان مهم متون مالكى بوده و افزون بر شرح مختصر خليل، شرحى دو جلدى نيز بر مختصر فقهى ابن حاجب نوشته بوده است.
ثعالبى نسبت به ضبط و انتقال ميراث گذشتگان نيز اهتمام داشت و از جمله راوى يكى از عالى‌ترين طرق انتقال موطأ مالك بود. نام وى در سند روايت آثار گوناگون دينى، ادبى و تاريخى چون حديث المسلسل بالأولية، سنن نسايى، مصباح الظلم ابوالربيع بن سالم، الروض الأريج صفاقسى و المثل السائر ابن مرزوق جاى گرفته است. او حتى در انتقال كتابى در طبقات شافعيه - به‌رغم مالكى بودن خود - كوشا بوده است.
وفات
ثعالبى در سال 875ق، از دنيا رفت.
آثار
- الرؤى و المنامات؛
- العلوم الفاخرة في النظر في الأمور الآخرة؛
- المختار من الجوامع في محاذاة الدرر اللوامع، در قرائت نافع؛
- معجم مختصر في شرح ما وقع في الجواهر الحسان من الألفاظ الغريبة؛
- نبذة من الجامع الكبير؛
- الأنوار في آيات و معجزات النبي المختار؛
- الأنوار المضيئة الجامعة بين الحقيقة و الشريعة؛
- جامع الأمهات في أحكام العبادات؛
- الدر الفائق؛
- روضة الأنوار و نزهة الأخيار؛
- رياض الأنس في علم الرقائق و سير أهل الحقائق؛
- رياض الصالحين و تحفة المتقين؛
- مختصر جامع لفوائد من العلم ينتفع بها عند الحاجة؛
- نفائس المرجان.
در مجموع ثعالبى بيش از 90 تأليف در موضوعات مختلف از تفسير، فقه، اخلاق، حديث، ادب و تاريخ داشته كه حتى در زمان حياتش مورد استقبال گسترده بوده است، به‌طورى‌كه گاه قبل از اتمام، برخى از آثار او نسخه‌بردارى مى‌شد و ناسخان منتظر تكميل اثر مى‌ماندند.
منابع مقاله
دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج17 ص31، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، چاپ اول، 1388، تهران، بخش فقه، علوم قرآنى و حديث.