بحر الفاظ: فرهنگ ماده تاریخ
بحر الفاظ: فرهنگ ماده تاریخ تألیف میرزا صادق ناطق اصفهانی، به کوشش علیرضا نیک‌نژاد، محمد بیاتی چالشتری؛ از جمله مهم‌‌ترین آثار در زمینۀ مادهتاریخ، این کتاب با عنوان «بحر الفاظ» تألیف میرزا صادق اصفهانی است که فرهنگ‌نامه‌ای در زمینۀ مادهتاریخ محسوب می‌شود.
| بحر الفاظ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ناطق اصفهانی، میرزا صادق (نویسنده)
نیک‌نژاد، علیرضا (محقق) بیاتی چالشتری، محمد (محقق) |
| ناشر | آوشت |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 6ـ4ـ97633ـ622ـ978 |
| موضوع | فارسی - واژه‌نا‌مه‌ها‌ی عددی,ماده تاریخ,عددشنا‌سی |
| کد کنگره | PIR ۲۹۸۱/ن۲ب۳ ۱۴۰۰ |
گزارش کتاب
مادهتاریخ شیوه و ابزاری برای ایجاد مرتب‌سازی و پیوند میان اعداد و حروف زبان عربی، در بیان زمان وقوع حوادث، در قالب الفاظ و کلمات فارسی و عربی است. به بیان دیگر کلمه یا کلماتی معنی‌دار است که عمدتاً در قالب بیت، مصراع یا عبارت می‌آید و به حساب جُمَل (ابجد) برابر با یک تاریخ مشخص و موردنظر است یا با تاریخ واقعهای تطبیق پیدا می‌کند. از طرف دیگر مادهتاریخ، ذکر تاریخی است به شعر یا گاهی نثر در قطعه‌ای کوتاه برای واقعه‌های گوناگون اعم از جلوس یا فوت یا قتل پادشاهی یا مرگ و قتل امیر، وزیر، شاعر، حکیم و مانند آنها. معمولاً شعری که از این راه پدید می‌آید، قطعه‌ای کوتاه است که شاعر در یکی‌دو بیت آخر آن تاریخ موردنیاز را ذکر می‌کند و بیت‌های پیش از آن را برای تمهید می‌آورد و معمولاً این مقدمه برای معرفی و بیان وجه اهمیت کسی یا واقعهای گفته می‌شود که تاریخ آن ذکر گردیده است.
از جمله مهم‌‌ترین آثار در زمینۀ مادهتاریخ، این کتاب با عنوان «بحر الفاظ» تألیف میرزا صادق اصفهانی است که فرهنگ‌نامه‌ای در زمینۀ مادهتاریخ محسوب می‌شود. میرزاصادق اصفهانی ملقب به ناطق اهل اصفهان بوده است. استفاده از برخی الفاظ و واژگان خاص مناطق مرکزی و جنوبی ایران نشان می‌دهد که مؤلف ارتباط تنگاتنگی با این مناطق و آشنایی بیشتری با واژگان محلی داشته است. دربارۀ زندگی و فعالیت‌های نویسنده اطلاع دقیقی در دست نیست و فقط در برخی تراجم رجال و تذکره‌های نیمۀ دوم قاجار اشارت‌های مختصری به او و اعتبار ادبی و نمونه‌هایی از اشعار او شده است.
«بحر الفاظ» به تصریح مؤلف آن شامل دیباچه، مادهتاریخ و خاتمۀ کتاب است. مؤلف در دیباچه این اثر را اینگونه دسته‌بندی کرده است: «این رسالۀ بحر الفاظ از عدد یک شروع شد و در عدد هزار و ششصد و هشتاد و سه ختم گردید». ناگفته نماند که به علت توقف متن در عدد 1683 اشاره‌ای نشده است. اما آنطور که از متن کتاب برمی‌آید، تعداد واژگان یا ماده‌تاریخ‌های نگارش‌یافته بر اساس اعداد منتهی به 1683، حدود 17400 مادهتاریخ را شامل می‌شود که به صورت مسلسل از 1 تا 1683 ادامه دارد. در متن نسخه ابتدا عدد ذکر شده و در ادامۀ هر عدد، فهرستی از ماده‌تاریخ‌های مرتبط آمده است. در بخش‌های نخست تا عدد 600 معمولاً یک کلمۀ یک تا پنج‌حرفی آمده و از 800 به بعد، از تعداد ماده‌تاریخ‌ها کاسته شده و بیشتر جملات کوتاه و تعابیر یا بخشی از آیات قرآنی به عنوان مادهتاریخ ذکر شده است.
میرزا صادق اصفهانی در دو جای کتاب به تاریخ تألیف کتاب اشاره می‌کند. ابتدا در دیباچه آمده است: «این رساله بحر الفاظ از عدد یک شروع شد و در عدد هزار و ششصد و هشتاد و سه ختم گردید» ولی تاریخ اتمام آن را به انتهای کتاب موکول کرده است. او در ادامه بیان می‌کند این کتاب در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار تألیف شده و از نوع عبارات به‌کاررفته در مدح شاه قاجار برمی‌آید که در سال‌های میانی عصر سلطنت فتحعلی شاه تألیف شده است.
این کتاب به عنوان فرهنگ و لغتنامه‌ای در مادهتاریخ می‌تواند راهگشای محققان در تاریخ و پژوهش عصر قاجار، فهرست‌نگاران و محققین حوزۀ ادبیات باشد. با این وجود منبعی برای آموزش روش و چگونگی ساخت مادهتاریخ نیز محسوب می‌شود. مؤلف در بیان ارزش کتاب آورده است که شاعران و مورخان «هرگاه اراده نمایند مصرع تاریخی را به نظم درآورند، هر لفظی که موافق العدد باشد، در مقامش استعمال نمایند و در جای مناسب به کار برند» و «فصحای سلف و بلغای خلف در علم عروض و قافیه بسیار و تألیف بی‌شمار نگاشته و گذاشته‌اند ولیکن در فن تاریخ که الحق ادق و بازار نظم را از آن رونق است همت نگاشته و عَلَم در این عِلم نیفراشته، بلکه آن‌قدر قدرت نداشته‌اند؛ چون این فن، فنی است صعب و دشوار و از برای آسانی ضوابط و قواعد در کار بود، لهذا احقر شعرا و افقر نظما بندۀ واثق محمدصادق، المتخلص بالناطق با پریشانی حال و بی‌سامانی احوال در مقام جمعیت این الفاظ برآمد که مورخین را فی‌الجمله مشکل آسان گردد».
تنها یک نسخه از این کتاب به دست آمده است که این نسخه با شمارۀ 10238 در کتابخانۀ ملی ایران محفوظ است و این تصحیح از روی این نسخه انجام شده است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات