منشآت خان‌احمد گیلانی
منشآت تألیف خان‌احمد گیلانی (944-1000ق)، با تصحیح و پژوهش عباس پناهی، منشآت خان‌احمد گیلانی که در این کتاب تصحیح آن آورده شده، نسبت به نامه‌ها و یادداشت‌های دیگری که از او در آرشیوها و مجموعه‌های مختلف نگهداری می‌شود، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این نسخۀ تازه‌یاب، نزدیک‌ترین نسخه به زمان حیات خان‌احمد بوده و با توجه به دربرداشتن نامه‌های جدید چاپ‌نشده، برخی از زوایای تاریخ گیلان در دورۀ صفویه را بازگو می‌کند.
| منشآت | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | گیلانی، خان‌احمد (نویسنده) |
| ناشر | میراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1400 |
| شابک | 0ـ227ـ203ـ600ـ978 |
| موضوع | نامه‌های فارسی,Persian letters,-- قرن ۱۰ق., -- 16th century,a01,a01,ایران ,Iran, -- تاریخ , -- History, -- صفویان، ۹۰۷ - ۱۱۴۸ق., -- Safavids, 1502 - 1736,nli,a01,a01 |
| کد کنگره | PIR ۳۹۴۷/گ۹م۹ ۱۴۰۰ |
گزارش کتاب
اسناد آرشیوی و نامه‌های تاریخی، در قلمرو پژوهش‌های تاریخی در زمرۀ مهم‌ترین داده‌های ارزشمند پژوهشی به شمار می‌روند. افزون بر آن با توجه به اینکه منابع تاریخی دربارۀ مناطق دورافتاده از مرکز گزارش‌هایی ارائه نکرده‌اند، بر ارزش تاریخ‌های محلی و اسناد منطقه‌ای افزوده می‌شود.
دربارۀ تاریخ گیلان در عصر صفوی، منابع تاریخ محلی ارزشمندی برجای مانده است. با این حال تاریخ‌های محلی این دوره همانند دیگر متون تاریخی هم‌عصر خود تنها برخی حوادث سیاسی را که پیرامون زندگی امیران، به‌ویژه مناسبات سیاسی و نبردهای آنان با حکومت‌های محلی رقیب صورت می‌پذیرفت، گزارش کرده‌اند. خوشبختانه یادداشت‌هایی از خان‌احمد گیلانی مشهورترین شخصیت خاندانی کیایی گیلان (944 ـ 1000 هـ.ق) باقی مانده است که این یادداشت‌ها با توجه به تنوع موضوع، بیانگر تاریخ فکری و اجتماعی عصر خود می‌باشد. منشآت خان‌احمد گیلانی به دلیل دربرداشتن نامه‌ها و فرامین با محتوای اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی و هنری، به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند از دورۀ پایانی حکومت امیران کیایی به شمار می‌رود. در نتیجه این مآخذ برای شناخت اوضاع فکری و دینی گیلان سدۀ دهم و یازدهم هجری قمری هم اثری ممتاز است. از سوی دیگر این اثر به لحاظ تنوع محتوایی، منشأ تولید و حوزۀ جغرافیایی از ارزش فکری و فرهنگی برخوردار و در زمرۀ تاریخ توده‌ای است.
منشآت خان‌احمد گیلانی که در این کتاب تصحیح آن آورده شده، نسبت به نامه‌ها و یادداشت‌های دیگری که از او در آرشیوها و مجموعه‌های مختلف نگهداری می‌شود، از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این نسخۀ تازه‌یاب، نزدیک‌ترین نسخه به زمان حیات خان‌احمد بوده و با توجه به دربرداشتن نامه‌های جدید چاپ‌نشده، برخی از زوایای تاریخ گیلان در دورۀ صفویه را بازگو می‌کند. همچنین در این نامه‌ها می‌توان به زوایای پنهان اوضاع دینی و فکری عصر یادشده آگاه شد. افزون بر یادداشت‌های خان‌احمد، رساله‌ای نیز در قلمرو علم پزشکی و گیاهان دارویی با عنوان «رسالۀ عین الفیوض» اثر احسن خواجکی بن مسعود بن ابراهیم خلجی در متن «منشآت» توسط کاتب گنجانده شه است.
خان‌احمدخان گیلانی یا به تعبیر صحیح‌تر خان‌احمد دوم، آخرین کارکیای سلسلۀ کیاییان گیلان و یکی از مقتدرترین امیران محلی در تاریخ محلی این سرزمین پس از اسلام به شمار می‌آید که دورانی طولانی بر بخش‌های پهناور از این سرزمین و در دوره‌ای نیز بر تمامی سرزمین‌های دارالمرز یعنی گیلان و مازندران حکمرانی کرد. خان‌احمد گیلانی امیری نگون‌بخت بود که در دورۀ دو پادشاه قدرتمند صفوی یعنی شاه طهماسب و شاه عباس اول می‌زیست. در نتیجه زیستن و فرمانروایی در سایۀ این فرمانروایان سخت‌کوش که توانسته بودند سلاطین عثمانی را به زانو درآورند، بسیار سخت و دشوار بود و فرجام خان‌احمد گیلانی در برابر شاه عباس صفوی نتیجۀ دور از انتظاری نبود که برای وی در تاریخ این دوره رقم خورد. با پایان یافتن حکومت خان‌احمد گیلانی به عمر سلاطین محلی در شمال ایران خاتمه داده شد و سرزمین گیلان وارد مرحلۀ جدید حیات تاریخی خود شد.
این منشآت میان متون منشآت دیگر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این منشآت به لحاظ دارابودن محتوای متنوع سیاسی و اداری و نامه‌های اخوانیات از اهمیت برخوردار است و با این وجود ارزش محلی و منطقه‌ای نیز دارد و دربارۀ روابط بین خاندان‌های گیلان و اصطلاحاتی که در این منطقه رایج بوده، واجد ارزش بررسی است. یکی دیگر از ویژگی‌های این منشآت، کاربرد اصطلاحات عرفانی در نامه‌های نخستین منشآت است. در چند نامۀ اولیه مباحث و دیدگاه‌های عرفانی و صوفیانۀ خان‌احمد در متن نامه‌ها استفاده شده که این مسئله نشانۀ دیدگاه‌های عارفانه و آگاهی وی به رموز عرفان و تصوف است.
نسخۀ منشآت خان‌احمد گیلانی که به شمارۀ 9596 در کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، از نظر ارزش و محتوا، با نسخه‌های دیگر قابل مقایسه نیست؛ زیرا این اثر با دارابودن بیش از 163 نامه کامل‌ترین منشآت خان‌احمد است. متن نامه‌ها با مجموعۀ نامه‌های خان‌احمد در کتابخانه و موزۀ ملک و همچنین متن منشآت خان‌احمد در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران مطابقت داده شده و مورد تصحیح انتقادی قرار گرفته است.[۱]
پانويس
منابع مقاله
پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات