فوائد السالكين
فوائد السالكين، نوشته فریدالدین مسعود بن جمال‌الدین، بابافرید شكرگنج (665-569ق)، از عارفان پرآوازه سده هفتم هجری قمری شبه‌قاره هند و از بزرگان اهل تصوف و سلسله چشتیه است. این کتاب مهم‌ترین اثر به‌جامانده از بابافرید است که مباحثی را درباره سلوک، درویشی، تحیر، پنهان‌کردن راز، مردان کامل، مردان غیب و کشف و کرامات در بر دارد.
| فوائد السالكين | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ف‍ری‍د ده‍ل‍وی، مسعود بن س‍ل‍ی‍م‍ان (نويسنده) |
| سال نشر | 1290ش - 1330ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | عرفان - قرن 7ق. - تصوف -- قرن 7ق. - نثر فارسی - قرن 7ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 9ف4ف 283 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این رساله کوچک، ثمره هفت مجلس (از رمضان ٥٨٤ق تا ذی‌حجه ٥٨٥ق به مدت چهار ماه) است. بابافرید پند و اندرزهایی از پیر و مرادش (خواجه بختیار قطبالدین اوشی) را به رسم چشتیان در آن جای داده است. برخی گفته‌ها و رخدادهای زندگی خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری و مصاحبت خواجه قطبالدین با حمیدالدین ناگوری نیز در این اثر آمده است. روش نوشتاری بابافرید بهگونه گفتگوی پندآمیزِ مرشد با مرید و با عبارت «ای درویش» است، ولی مانند «أسرار الأولياء» برای هر موضوع فصل جداگانه‌ای ندارد.
فوائد السالكين افزون بر بیان کشف و کرامت‌های محال و غیر ممکن صوفیان، مانند آوردن کعبه به چشت برای عبادت خواجه مودود چشتی (مجلس دوم) و یا آمدن بهاءالدین زکریای ملتانی در یک شب از ملتان به دهلی برای حضور در دادگاه شیخ جلال‌الدین تبریزی (در همان مجلس)، برخی مطالب اشتباه تاریخی را در بر دارد؛ مطالبی مانند ذکر سلطان شمس‌الدین التمش در ذی‌حجه ٥٨٤ق و بنده‌نوازی وی و دستگیری از محرومان و بینوایان در این شمارند؛ درحالی‌که وی در سال ٦٠٧ به پادشاهی رسیده است[۱].
اهمیت فوائدالسالكين، در بیان بسیاری از حقایق و اسرار معرفت طریقت چشتیه است. بابافرید به یکی از مهم‌ترین دوران‌های چشتیه، یعنی مهاجرت به هندوستان و به قطب‌هایی مانند معین‌الدین اجمیری و قطبالدین بختیار کاکی، که باعث استقرار و پای‌گیری این سلسله در هند شدند، می‌پردازد؛ به‌گونه‌ای که می‌توان با تأثیرات تصوّف و اسلام بر شبه‌قاره و همچنین با تصوّفْ پیش از آمیختگی با باورهای ابن عربی آشنا شد. ویژگی‌های سبکی و رسم‌الخطی به‌کاررفته در اثر، نمونه‌ای از سبک نگارش پارسی‌زبانان شبه‌قاره در قرن ٦ و ٧ هجری است. فریدالدین شکرگنج، مراحل سیر و سلوک عارفانه و مجالس پیران صوفیه را از زبان پیر خود، بختیار اوشی در مجالس صوفیه نگاشته است.
اهمیت دیگر فوائدالسالكين، از جنبه سبک‌شناسی ادبی است که با ویژگی‌های زبانی و دستوری‌اش اثر مهمی از قرن هفتم هجری و نمونه انشای قرن ششم و هفتم (ه.ق) از نثر مجالس صوفیانه شبه‌قاره هند بشمار می‌آید. کتاب از صنایع بدیع لفظی و معنوی، مانند جناس، سجع، تضمین، تشبیه، استعاره، تمثیل و تضمین بهره‌مند است. حدیث‌ها نیز جای ویژه‌ای در عبارت‌ها دارند؛ به‌گونه‌ای که اگر از متن حذف شوند، جمله‌ها و معانی آن دچار کاستی می‌گردند. فوائدالسالكين، به‌لحاظ تاریخی نیز رویدادهای طریقت چشتیه و ویژگی‌های تصوف را در قرن هفتم و در پایان دوران اعتلای آن به‌خوبی نشان می‌دهد. این مجالسِ پیران چشتیه، با مقدمه‌ای موجز آغاز می‌شود و با داستان، مَثل، حدیث و سپس نتیجه‌گیری پایان می‌یابد[۲].
سبک‌شناسی: در متن فوائدالسالكين، مانند دیگر آثار عرفانی قرن هفتم، بهره جستن مکرر از عبارت‌ها، واژه‌ها و ترکیب‌های عربی، مطابقت صفت و موصوف، به‌کارگیری صنایعی چون تشبیه، استعاره، جناس، سجع، بهره‌گیری از آیه‌ها، حدیث‌ها و مثل‌ها و شعرهای فارسی دیده می‌شود. همچنین، نویسنده برداشت‌های خاص در تفسیر و تأویل عرفانی برخی حدیث‌ها، اصطلاحات و شرح مباحث کلامی دارد. تنوع در نوع نگارش و نثر کتاب نیز چشمگیر و درخور توجه است؛ به این معنا که در بخش آغازین (به‌ویژه دیباچه و مقدمه) پیرو سبک مرسل (مرسل عالی) است، اما متن اصلی کتاب در بسیاری از موارد به اغلاق و تعقید کشیده می‌شود. پیروی درخور توجه نثر کتاب از قواعد زبان عربی، مانند مطابقت صفت و موصوف، تتابع اضافات، جمع مکسر، حذف به قرینه اجزای جمله، کاربرد ویژه افعال، کاربرد واژه و ترکیب در هیئت و معانی دیگرگون در بیشتر جاها دیده می‌شود[۳].
برخی از احوال «خواجه قطبالدین بختیار کاکی اوشی» پس از پایان متن، به نسخه افزوده شده است[۴].
پانویس
منابع مقاله