فاطمیان در مصر
فاطميان در مصر، اثر عبدالله ناصرى طاهرى است كه به عنوان كتاب درسى براى دانشجويان رشته تاريخ و تاريخ تمدن اسلامى در مقطع كارشناسى و كارشناسى ارشد تدوين شده است. در اين اثر، دولت شيعى اسماعيلى فاطميان مصر، از ابعاد گوناگون فرهنگى، اجتماعى، سياسى، مذهبى و... به صورت مستند و تحليلى بررسى شده است.
| فاطمیان در مصر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ناصری طاهری، عبدالله (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دولتهای مسلمان |
| ناشر | پژوهشکده حوزه و دانشگاه |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1379 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | فاطمیان - تاریخ - 297 - 567ق. مصر - تاریخ - 19- 647ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DT 95/7 /ن2ف2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
اين كتاب از سه مقدمه (پژوهشكده حوزه و دانشگاه، گروه تاريخ پژوهشكده و نویسنده) و نه فصل به ترتيب ذيل تشكيل شده است: 1. منابع تاريخ فاطميان، 2. شكل‌گيرى نهضت اسماعيليان و عقايد آنان، 3. شكل‌گيرى دولت فاطمى در مغرب اسلامى، 4. فاطميان در مصر، 5. مصر از چهارمين خليفه تا سقوط خلافت، 6. رابطه با دولت‌هاى ديگر، 7. نظام اجتماعى مصر در عصر فاطمى، 8. ديوان‌سالارى و نظام ادارى فاطميان و 9. سيماى علمى و فرهنگى مصر.
گزارش محتوا
درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
- نویسنده در مقدمه چنين آورده است: دولت فاطميان در صفحات شرق مغرب اسلامى طلوع كرد، در مشرق همسايگى آن، يعنى مصر پاگرفت و پس از 270 سال در همان سرزمين غروب كرد. اين دولت يكى از درخشان‌ترين دوران‌هاى تمدن اسلامى را ثبت كرده است. حكومت اسماعيلى مذهب فاطمى، زمانى كه توانست در مصر امپراتورى قدرتمندى را بنا نهد، براى دو سلطه دينى و سياسى آن روزگار، يعنى خلافت عباسى و سلطنت سلجوقى، رقيبى اصلى به شمار مى‌رفت و تهديدى جدى براى آن دو بود. به رغم درگيرى‌هاى شديد فكرى، سياسى و نظامى اين دو قدرت و وابستگان آنها با اين دولت شيعى اسماعيلى كه حتى هجوم گسترده صليبى‌ها عليه مسلمين را تحت الشعاع قرار داده بود، فاطميان توانستند دولتى با مشخصاتى ويژه، در تاريخ بنيان گذارند[۱]
- بر اساس پژوهش نویسنده: در يك گروه‌بندى كلى مى‌توان منابع فاطميان را در سه گروه آثار اسماعيلى، اهل سنت و منابع غيراسلامى جاى داد. از اين مجموعه، دو دسته نخستين، خود هر يك كتب تاريخى و كلامى را دربر مى‌گيرد. در فصل نخستين كتاب منابع تاريخ فاطميان در مصر بررسى شده است. سه نكته نيز قابل گفتن است: اولا: چون موضوع كتاب به تاريخ سياسى اجتماعى خلفاى فاطمى در حوزه جغرافياى مصر اشاره دارد طبعاً منابعى ويژه تاريخ مغرب اسلامى (شمال آفريقا) در دسترس است كه دوره شصت ساله استقرار اين دولت در مغرب الأدنى يا افريقيه را شرح داده و نگارنده در اين فصل به آنها اشارتى ندارد. ثانياً: تحقيقات ارزشمند نويسندگان معاصر نيز از ارزش والايى برخوردار است كه در پايان كتاب و در بخش كتابنامه فاطميان، معرفى خواهد شد تا دانشجويان و پژوهشگران عزيز بتوانند با دستيابى به آنها زواياى متفاوت اين دوره از تاريخ تمدن اسلامى را بشناسند. ثالثاً: آن دسته از تواريخ و كتب ديگر كه از حوزه دولتى فاطميان توسط وزيران يا ساير دولت‌مردان فاطمى نوشته شده در بخش منابع اسماعيلى- فاطمى جاى دارد[۲]
- همچنين نویسنده در مورد منابع غير اسلامى اين موضوع چنين نوشته است: تاريخ انطاكى يا صلة تاريخ اوتيخا تأليف يحيى بن سعيد انطاكى متوفاى 458ق شامل تاريخ قبطيان و كليساهاى آنان در دوره نخستين خلافت فاطمى است. كتاب تاريخ بطاركة الكنيسة المصرية معروف به سير البيعة المقدسة تأليف ساويروس معروف به ابن مقفع اسقف اشمونين و معاصر المعز لدين‌للّه فاطمى و كاتب ديوان او در حوزه تاريخ اجتماعى قبطيان، در اين عصر ارزشمند است. تاريخ مختصر الدول نوشته ابن العبرى از تواريخ مشهور در حوزه غيرمسلمانان است كه به اختصار مطالبى درباره فاطميان دارد. بنيامين تطيلى اندلسى سيّاح و كشيش مسيحى در قرن ششم هجرى در سفرنامه خود، از اسماعيليان نوشته است. اين سياح غربى سفر خود را از سرقسطه شروع و در بغداد تمام كرده است[۳]
- نویسنده تأكيد كرده است كه در فرقه اسماعيليان، «نظريات امامت»- كه اساس انديشه سياسى آن را تشكيل مى‌دهد- از اصول دين به شمار مى‌رود و طبعاً در ميان اصول فكرى طرفداران فرقه جايگاه اوّل را دارد. تأكيد فراوان آنها بر امامت و ارائه تفسيرى باطنى از آن، منشأ درگيرى‌هاى مخالفان اصلى (اهل سنّت حاكم) با آنها بوده است. ابوحاتم رازى داعى اسماعيليان، در مناظره خود با محمد بن زكرياى رازى كه ضرورت وحى و وجود امام را منكر شده است، اثبات مى‌كند كه وجود امام ضرورى است و ديگران بايد از او فرا بگيرند[۴]
- بر اساس تحقيق نویسنده: طبقه خواص شامل خاندان حكومتگر، نقبا و سادات و رجال دولت و داعيان؛ و طبقه عوام شامل بازرگانان، صنعتكاران، مردم عادى، بندگان، زنان و اهل ذمه بود. خاندان حكومتگر فاطمى در رأس جامعه مصرى قرار داشت و خليفه فاطمى خود در رأس اين خاندان. با مراجعه به برخى اسناد و نامه‌هاى منتشر شده فاطميان، به اين واقعيت پى مى‌بريم كه نام اشراف و نقبا در بسيارى موارد در نامه‌ها، قبل از اميران و فرماندهان ارتش فاطمى آمده است. نقبا و اشراف در عصر فاطمى دو گروه متمايز بودند: «الأشراف الأقارب» كه منتسب به خاندان فاطمى بودند و به آنها اشراف اسماعيلى نيز مى‌گفتند. «اشراف طالبى» كه از منسوبين به امام على(ع) بودند، گروه ديگر اشراف بودند و اداره آنها با نقابة الطالبيين بود. وزيران، نظاميان، ديوانيان و قاضيان و داعيان هم طبقه دولت‌مردان را تشكيل مى‌دادند[۵]
- نویسنده در بخش ديگرى از كتاب مى‌نويسد: زنان در عصر فاطمى منزلت خاصى داشتند و در امور سياسى دخالت‌هاى فراوان می‌كردند. ست الملك خواهر الحاكم نفوذ بسيارى در دولت فاطمى داشت و حتى بنا به روايات مشهور، او در قتل خليفه شریک بود. همچنين عمه «الحافظ» در توطئه تروريستى قتل وزير، صالح بن رزيك، در سال 556م- كه به علت نفوذ فوق‌العاده خود و حسادت اين زن كشته شد- دست داشت. زنان قصر شاهى بعضى از مناصب دربار را به خود اختصاص مى‌دادند مانند نظارت بر سفره شاهى كه مسئول آن به «المعلمة مقدمة المائدة» ملقب بود. زنانى كه به همسران خليفه خدمت می‌كردند «المستخدمات عند الجهات العالية» نام داشتند. در منابع تاريخى به حيات اجتماعى زنان معمولى جامعه تصريح نشده است، جز آن‌كه برخى مشاغل مانند لباس‌فروشى و غسل برخى مردگان زن و قابله‌گرى از آن زنان بود. زنان عالمه و فاضله مصر نيز مجالس وعظ و درس داشتند، چنان‌كه ام‌الخير حجازى كه يكى از آنان بود، در جامع عمروعاص موعظه مى‌كرد و رباطى نيز به همين نام داشت[۶]
- نویسنده در مورد منابع مالى دولت فاطمى نوشته است كه: دكتر ايمن فؤاد سيد تاريخ‌پژوه معاصر مصرى معتقد است تا زمانى كه يكى از متون اصلى درباره نظام مالى و مالياتى فاطميان، يعنى كتاب «المنهاج في أحكام خراج مصر» تأليف مخزومى، مورد مطالعه قرار نگيرد نمى‌توان به درستى اظهارنظر كرد. آنچه مخزومى دراين‌باره نوشته حكايت از تنوع و گستردگى نظام مالياتى مصر در دوره فاطميان دارد. مخزومى در يك تقسيم‌بندى كلى ماليات‌هاى عصر فاطمى را- كه درآمد اصلى دولت هستند- به بخش‌هاى خراجى و هلالى تقسيم مى‌كند. خراجى‌ها در دو نوع «خراج كشاورزى» و «خراج باغات» و هلالى‌ها در سه گروه جزيه، زكات و ماليات بازرگانى غيرمسلمانان (رومى‌ها) جاى دارند[۷]
- نویسنده در پايان كتاب، تعداد 108 اصطلاح از اصطلاحات رايج تاريخى در دوره فاطميان را بر طبق حروف الفبا تنظيم كرده و توضيح داده است؛ به عنوان مثال: «أرباب العمائم» به مجموع قاضيان و داعيان در دولت فاطمى گفته مى‌شد[۸]و «خزانة الكتب» يعنى: بزرگ‌ترين كتابخانه فاطمى كه توسط العزيز باللّه ساخته شد[۹]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتداى كتاب آمده است. در انتهاى اثر نيز اسامى حاكمان مغرب و مصر به تفكيك، به همراه تاريخ شروع و پايان خلافت آنها ذكر شده است. پس از آن فهرستى از وزيران دولت فاطمى در مصر به همراه دين و تاريخ وزرات آنها ارائه شده است. نویسنده به اين مقدار بسنده نكرده و اسامى وزيران را به تفكيك دوره خلفا نيز آورده است.
وى سپس مقياس‌هاى وزن و حجم را متذكر شده است. همچنين تعداد 108 اصطلاح از اصطلاحات رايج تاريخى در دوره فاطميان را بر طبق حروف الفبا تنظيم كرده و توضيح داده است.
فهرست اعلام و مكانها، و فهرست منابع كه تحت عنوان «كتابنامه تاريخ فاطميان» در پايان كتاب ارائه گرديده، فهرستى نسبتاً جامع براى دانشجويان است. آنچه در اين كتابنامه با علامت * مشخص شده منابع و مآخذى است كه نویسنده از آن بهره گرفته است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
وابسته‌ها
تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه
تاريخ الخلفاء الفاطميين بالغرب القسم الخاص من كتاب عيون الأخبار
اتعاظ الحنفا بأخبار الأئمة الفاطميين الخلفا
اسماعیلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسی
پژوهشی در یکی از امپراتوریهای اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن
تاریخ اسماعیلیان در ایران در سده‌های 5 - 7 هجری
زمینه‌های پیدایش خلافت فاطمیان
التشيع المصري الفاطمي: اشعاع حي و حضاري: مئتان و عشر سنوات من الإبداع الانساني