دیوان مظهر خویی

دیوان مظهر خویی تألیف عباسقلی مظهر خویی، تصحیح اصغر علمی؛ میرزا عباسقلی‌خان مظهر از شاعران بنام عهد ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار است. پدرش زین‌العابدین خان، چاپارباشی عباس میرزا نایب‌السلطنه و از اهالی خوی بود. معلوم نیست محل تولد مظهر خوی یا تبریز است؛ ولی نشو و نمای او در تبریز بوده است و بعضی از تذکره‌ها او را از اعیان تبریز قلمداد نموده‌اند.

دیوان مظهر خویی
پدیدآوران	مظهر خویی، عباسقلی (نویسنده)
ناشر	قالان یورد
مکان نشر	تبریز
سال نشر	1400
شابک	‎8ـ676513ـ622ـ978
کد کنگره	‏

گزارش کتاب

میرزا عباسقلی‌خان مظهر از شاعران بنام عهد ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار است. پدرش زین‌العابدین خان، چاپارباشی عباس میرزا نایب‌السلطنه و از اهالی خوی بود. معلوم نیست محل تولد مظهر خوی یا تبریز است؛ ولی نشو و نمای او در تبریز بوده است و بعضی از تذکره‌ها او را از اعیان تبریز قلمداد نموده‌اند. هیچ‌یک از تذکره‌ها از احول مظهر سخنی چندان قابل توجه به میان نیاورده است. خود مظهر نیز در هیچ کجا اشاره‌ای به محل تولد یا سال تولد خود نمی‌کند. بعضی او را مظهر خویی، بعضی مظهر تبریزی و برخی مظهر خویی تبریزی خطاب قرار داده‌اند. بنا به اظهار صریح خود مظهر نام پدرش زین‌العابدین خان است و یک برادر به نام فرامرزخان و دو خواهر نیز داشته است. از شاگردان محمدامین ملقب به استاد و متخلص به دلسوز شاعر برجستۀ تبریزی است.

سید احمد دیوان‌بیگی شیرازی در تذکرۀ «حدیقة الشعراء» ذیل مظهر تبریزی می‌نویسد: «اسمش عباسقلی‌خان از اعیان تبریز، پدرش زین‌العابدین خان چاپارباشی است. خودش خیلی ملاحت و صباحت منظر داشته، عاقبت شوری بر سرش افتاده، لباس کسوت پوشیده، سر به سیاحت گذاشت. در همان اوقات که جوانی صبیحی بوده، به اقتضای صورت خود این تخلص را اختیار نموده». تذکره‌نویسان به تقلید از هم طول عمر مظهر را سی و کمتر از سی سال دانسته‌اند که معقول و منطقی به نظر نمی‌رسد. شاعری که در سال 1245 شمسی در لباس درویشی در سیروسیاحت بوده و به گفتۀ دیوان‌ بیگی تا سال 1263 نیز در قید حیات بوده، نمی‌تواند شاعر سی‌ساله‌ای بوده باشد.

شعر مظهر در دورۀ معروف به بازگشت ادبی شکل گرفته است و از نمونه‌های خوب و موفق شعر زمان خویشتن است. شعر او شعری زیبا، پراحساس، ساده و روان و اثرگذار و به دور از پیچیدگی است و به همین دلیل خواننده را مجذوب می‌کند. بی‌راه نیست که شاعری چون استاد شهریار در منظومه‌ای بلند در ذکر مفاخر ادب و هنر ایران که در حقیقت تذکره‌ای منظوم است، در دو جا از مظهر یاد می‌کند و می‌نویسد:

هم از مفاخر ما مظهر است، چهره چو ماه غزالۀ غزل عهد ناصرالدین شاه

یا در آنجایی که از اعاظم شعرای آذربایجان چون میرزا عبدالحسین خازن و حاج رضا صراف و حکیم لعلی سخن به میان می‌آورد، از مظهر نیز یاد می‌کند و تحت تأثیر یکی از غزلیات او، غزلی بسیار زیبا خلق می‌کند.

شعر مظهر، شعری است سهل و ممتنع و بیشتر به شعر سعدی شیرازی نزدیک است، هرچند گهگاه اوج می‌گیرد و به شعر کسانی چون حافظ نزدیک می‌شود. تکرار قافیه نیز همانند شعر شاعران سبک آذربایجانی در شعر مظهر زیاد به چشم می‌آید.

چند نسخۀ خطی از دیوان مظهر در کتابخانه‌ها موجود است که می‌توان به اختصار از این نسخه‌ها یاد کرد: نسخۀ خطی دانشگاه تهران به شمارۀ 4070، نسخۀ خطی 17137 مجلس (که بیشترین حجم از اشعار دیوان مظهر را دربر دارد)، نسخۀ خطی 7245 کتابخانۀ مجلس، نسخۀ خطی 2883 کتابخانۀ مرکزی تبریز، نسخۀ خطی 2669 کتابخانۀ مرکزی تبریز، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی به شمارۀ 16769، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی به شمارۀ 10797، نسخۀ خطی به شمارۀ 1056472 کتابخانۀ ملی، نسخۀ چاپ سنگی دیوان مظهر همراه با دیوان خرم کردشتی، نسخۀ چاپی دیوان شاعر به کوشش مهدی آصفی. تصحیح این دیوان از روی این ده نسخه انجام گرفته است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات